مهدویت در ادیان ابراهیمی - جنبش سایبری 313 l ظهور , آخرالزمان , مهدویت , جنگ نرم , امام زمان (عج)

ارتباط مهدی (عج) با پایان سیر تاریخ‏

بیشتر فلاسفه‏ی پوزیتیویسم به ویژه مارکسیست‏ها در سده‏ی نوزدهم و بیستم، درباره‏ی سنت‏ها و مرحله‏های تاریخ به بحث پرداخته‏اند.

بهترین دست آوردی که مارکسیسم، به اندیشه‏ی بشری تقدیم کرد، اصل جبر تاریخی(۱) و کوشش برای کشف سنت‏ها و مراحل تاریخ، نیز اهمیت شناخت قوانین آن برای پیش‏بینی مسیر حرکت تاریخ و پی‏آمدهای آن بود. مارکسیسم درباره‏ی شناخت سنت‏های تاریخ و نقش آن در ارتقای بینش و آگاهی انسان و تأثیر فعالیت‏های مثبت در رویکرد مرحله‏ی تاریخی که انتظار آن می‏رود، نیز کاوش می‏کند.

اما مارکسیسم با انکار وجود خدای متعال و تحریف دین الهی در برخورد و تعامل با پیامبران، گرفتار لغزش شد، که پی‏آمد آن، عدم موفقیت در کشف مراحل کلی حرکت تاریخ و شناخت سنت‏هایی است که مقطع کنونی و گذار را به مرحله‏ی آینده انتقال می‏دهد و در پایان محتومی نگه می‏دارد.

اندیشه‏ی بشری از راه افکار مارکسیستی، در سده‏ی ۱۹ میلادی، جبر تاریخی را درک کرد و به کشف مراحل و مقاطع جبری تاریخ و قوانین کلی آن پرداخت، اما در کشف خود به راه اشتباهی رفت.(۲) در مقابل، اندیشه‏ی نبوی، از آغاز پیدایش در بیش از هزار سال پیش، تصور خود از حرکت جامعه‏ی بشری را براساس جبر تاریخی نهاد و اندیشه‏ای روشن از سنت‏ها و مراحل تاریخ را تقدیم کرد.

میراث دینی یهودیان و مسیحیان و مسلمانان، نصوص مشترکی را درباره‏ی سنت‏های تاریخی به گزارش پیامبران، در بر دارد و پژوهشگران می‏توانند بگویند باور دینی به سنت‏های تاریخی، از مهم‏ترین اعتقادات اساسیِ مشترک میان ادیان سه گانه‏ی اسلام، یهودیت و مسیحیت است.

مایلم تأکید کنم متون دینی که میراث ادیان سه گانه‏ی مذکور است، اطلاعات یکسانی توسط شخصیت‏های تاریخی ارایه می‏دهد که حرکت و نهایت تاریخ براساس آن پایه‏ریزی می‏شود.

بنابراین، در برابر ما فقط اندیشه‏ی مشترکی درباره‏ی نهایت سیر تاریخ نیست، بلکه اندیشه‏های هم‏خوان شخصیت‏های تاریخی است که از متون دینی به دست می‏آید. به سبب وجود متونی که از شخصیت‏های تاریخی سخن می‏گوید، قرائت‏ها و تفسیرهای گوناگونی یافته می‏شود که ما را در برابر مصداق‏های مختلفی از یک اندیشه قرار می‏دهد. البته راه گفت و گوی آرام علمی برای ادیان سه گانه و گرایش‏ها و مذاهب، برای راه‏یابی و وصول به قرائتی یکسان از متون، باز است.

پس از این مقدمه می‏توان گفت:

به اعتقاد شیعه، وجود مهدی موعود، حجت بن الحسن العسکری، فرزند حسین مظلوم و شهید، با مراحل و سنت‏های سیر تاریخ مرتبط است، چنان که این سخن را تمامی پیامبران توسط متون اساسی مانند قرآن و تورات و انجیل گفته‏اند.

سیر اعتقادات شیعی، به گواه میراث معتبرش، مدعی است که مهدی موعود (عج)، قهرمان پایان تاریخ است. متون شیعی، مهدی موعود (عج) را ((محمد بن الحسن العسکری، فرزند حسین مظلوم شهید)) می‏داند. متون دینیِ مسیحی و یهودی نیز وی را مشخص کرده‏اند.

گواه اندیشه‏ی ما، تأکید قرآن است که پایان درخشان تاریخ، به خواست خدا حتمی است و خداوند در قرآن و کتاب‏هایی که بر پیامبران پیشین فرستاده، آن را بیان کرده است. قرآن تأکید دارد که خبر بعثت پیامبر مکی، در تورات و انجیل هست. اهل بیت‏علیهم السلام در سخنان خود تأکید دارند که کتاب‏های پیشین [تورات و انجیل‏] به محمد و اهل بیتش بشارت داده است. علی و حسین و مهدی‏علیهم السلام در این کتاب‏ها نام برده شده‏اند، چنان که از پیامبرصلی الله علیه وآله نام برده شده است.

اعتقاد مشترک ادیان سه گانه‏ی آسمانی درباره‏ی پایان تاریخ‏
پیروان ادیان سه گانه‏ی آسمانی (مسلمانان، مسیحیان و یهودیان) باور دارند آینده‏ی نهایی مسیر زندگی خاکی، پیروزی ایمان بر کفر، حاکمیت حق و علم و عدالت اجتماعی و عبادت خدای متعال، وراثت زمین به صالحان، پایان خرافات و گمراهی و ستم و تمامی گونه‏های انحراف است. نیز اتفاق نظر دارند شخصی که خداوند عهد و پیمانش رابه دست او تحقق می‏بخشد، از فرزندان ابراهیم بوده‏است و شریعتی که بِدان حکومت می‏کند، آیین موسی نیست، بلکه دین پیامبری است که خداوند در آخر زمان، وی را مبعوث می‏کند و اُمّی‏ها [اهالی مکه (اُم القری) ]منتظر اویند.(۳)

در قرآن کریم، سوره‏ی انبیا (۲۱) آیه‏ی ۱۰۵ آمده است:

و ما بعد از تورات، در زبور داوود نوشتیم [و در کتب انبیای پیشین وعده دادیم ]که بندگان نیکوکار من، مُلک زمین را وارث و متصرّف خواهند شد.

مزمور ۳۷ کتاب مقدس خطاب به داوود چنین می‏گوید:

کار اشرار تو را نگران نکند و بر گناه کاران حسرت مبر؛ زیرا مانند گیاه، زود پژمرده می‏شوند و مثل علف سبز، تند خشک می‏گردند. بر پروردگار توکل کن و کار خیر انجام بده. با خیال آسوده، در زمین سکناگزین و امانت‏دار باش. به پروردگار امیدوار باش تا آرزوی قلبی‏ات را برآورد. راهت را برای پروردگار خالص ساز و بر او توکل کن تا کارت را بر عهده گیرد و بی‏گناهی‏ات را مانند نور، آشکار کند و مثل خورشید تابان، حقّت را ظاهر سازد. در پیشگاه پروردگار، آرام گیر و با شکیبایی، در انتظار [فرمان‏] وی باش و به آن‏که به کمک نیرنگ، در تلاشش موفق می‏شود، حسرت مبر. خود را از غضب نگه دار و خشم را ترک کن و برای انجام شر، متهوّر مباش؛زیرا اشرار در می‏مانند، اما منتظرانِ [فرمان‏] پروردگار، وارثان خیرات زمین اند. به زودی ، شخص شریر نابود می‏شود و اگر در پی وی باشی، او را نخواهی یافت. اما نیکوکاران، خیرات زمین را به ارث می‏برند و به فیض صلح و سلامت می‏رسند… خیر کمی که راستگو داراست، بهتر از ثروتِ بسیار اشرار است؛زیرا دستان اشرار به زودی می‏شکند، اما پروردگار نیکوکاران را پشتیبانی خواهد کرد. پروردگار به روزگار افراد باکمال ، آگاه است و تا ابد، میراث‏شان پاینده خواهد بود… از شر دور باش و خوبی کن که تا ابد آرام باشی؛ زیرا پروردگار عدالت را دوست دارد و از پارسایان حمایت و تا ابد آنان را حفظ می‏کند. اما ذریه‏ی اشرار نابود می‏شوند. درستکاران، خیرات زمین را به ارث می‏برند و تا ابد در آن می‏مانند. دهان راستگو، همیشه سخن حکمت‏آمیز می‏گوید و به سخن حق، برتری می‏یابد. آیین معبودش، در دلش ثابت است و گام‏هایش متزلزل نیست. شریر در کمین درستکار است و تلاش در کشتن وی دارد، اما پروردگار نمی‏گذارد او به چنگ شریر افتد و به وقت محاکمه، محکوم گردد. منتظر [فرمان ]پروردگار باش و همیشه در راهش رَوْ، تا مقامت را رفیع کند و زمین را مالک شوی و شاهد نابودی اشرار باشی.

می‏بینم شخص شریر [که در دنیا به ظاهر] پرثمر و پرسایه مانند درختی سبز و ریشه‏دار در زمین اصلی خود است، پس از مدتی، دیده نمی‏شود. به دنبال آن هستی، ولی اثری از آن نمی‏یابی.

کمال را در نظر گیر و مستقیم بنگر؛ که پایان چنین انسانی، سلامت است. اما همگی عصیان‏گران هلاک می‏شوند و نهایت اشرار، فناست، لیکن

رهایی و رستگاری نیکوکاران، از جانب خداست و او به هنگام تنگی، دژ و امان آنان است. به حق، پروردگار کمک‏شان می‏کند و از اشرار نجات‏شان می‏دهد و رهایی می‏بخشد؛ زیرا زیر حمایت پروردگارند.

اختلاف نظر مسلمانان و مسیحیان و یهود در هویت رهبر موعود الهی و کتاب وی‏

در هویت شخصی که خدای متعال به دست وی، رخداد بزرگی را که انتظار می‏رود، به اجرا می‏گذارد، اختلاف نظر است. مسلمانان و یهود و مسیحیان، نظر گوناگونی در اُمتی که رهبر بزرگ الهی، از آن است و شریعت الهی که بِدان عمل می‏کند، دارند.

همگی مسلمانان معتقدند وی از ذریه‏ی اسماعیل و از فرزندان محمدصلی الله علیه وآله خاتم انبیا و از نوادگان فاطمه، دخت پیامبر است و امتِ این رهبر [موعود]، امت محمد است و آیینش، شریعت محمد می‏باشد.

ابی داود و ابن ماجه و ابن حنبل و طبرانی و حاکم در مستدرک و دیگران از قول پیامبر روایت کرده‏اند:

اگر از دَهْر (دنیا) جز یک روز باقی نمانده باشد، خداوند مردی از اهل بیتم را برمی‏انگیزاند که زمین را چنان که پر از ستم شده‏است ، پر از عدل و داد خواهد کرد.

نیز فرمود:

مهدی از عترت من، از فرزندان فاطمه است.

اما یهود و مسیحیان معتقدندکه وی از ذریه‏ی اسحاق، از فرزندان یعقوب و از نوادگان داوود است. مسیحیان می‏گویند: این رهبر [موعود ]اسراییلی، مسیح عیسی بن مریم است که به دست یهود کشته شد. خدای متعال، وی را زنده کرد و از میان مردگان برانگیزاند و به آسمانش بُرد و در آخر دنیا، وی را می‏فرستد تا توسط وی، وعده‏اش را تحقق بخشد.

یهودیان می‏گویند: وی [= رهبر موعود] هنوز زاده نشده است.

آیه‏ی ۲۰ اصحاح [= سوره‏] ۱۷ سِفْر تکوین [= پیدایش‏] به وعده‏ی خدای متعال به اسماعیل اشاره دارد:

((ای اسماعیل! سخنت را درباره‏ی وی [= رهبر موعود] شنیدم. مَنَم آن‏که مبارکش می‏گردانم و رشدش می‏دهم و توانش را بسیار بسیار می‏کنم و دوازده رهبر می‏زاید و امت عظیمی قرارش می‏دهم)).

((حنان ایل))؛ مفسّر یهودی در حاشیه بر این آیه می‏گوید:

از پیش‏گویی این آیه، ۲۳۳۷ سال گذشت تا عرب (سلاله‏ی اسماعیل) [با ظهور اسلام در سال ۶۲۴ م‏] امتی عظیم گردند. در این مدت، اسماعیل مشتاقانه منتظر بود وعده‏ی الهی محقق شود و عرب بر عالَم چیره گردند. ولی ما که ذریه‏ی اسحاق هستیم، تحقق وعده‏ی الهی که به ما داده شده بود، به سبب گناهان‏مان، به تأخیر افتاد، اما حتماً وعده‏ی الهی، در آینده محقق خواهد شد. پس نباید نومید شویم.(۴)

در سِفْر اشعیا ۱۱۱ آمده است:

از تنه‏ی ((یسَّی)) شکوفه می‏روید و از ریشه‏اش، شاخه سبز می‏شود. روح پروردگار، روح حکمت و هوشمندی، روح مشورت و توان، روح معرفت و ترس از پروردگار، بر ((یسَّی)) مستقر می‏شود و شادی‏اش در تقوای پروردگار خواهد بود. به آن‏چه چشمانش می‏بیند، قضاوت نخواهد کرد و به آن‏چه گوش‏هایش می‏شنود، حکم نخواهد نمود. برای مسکینان، به عدل قضاوت می‏کند و برای بینوایان زمین، به انصاف حکم می‏نماید. با دهان و زبانش، زمین را مجازات خواهد کرد و به نَفَسی که از میان لبانش بیرون می‏شود، منافق را می‏میراند. او لباس نیکی می‏پوشد و کمربند امانت‏داری می‏بندد. در نتیجه [و در پرتو حکومت عادلانه‏اش‏] گرگ با میش خواهد زیست و پلنگ در کنار برّه خواهد نشست و گوساله و شیرِ درنده همدم خواهند شد و همه‏ی حیوانات با هم چرا خواهند کرد و بچه‏ی خردسالی، همگی را خواهد راند. گاو و خرس با هم به مرتع خواهند رفت و کرّه‏های‏شان کنار هم خواهند بود. شیرِ درنده مثل گاو، علف خواهد خورد و کودک شیرخواره، در امنیت، کنار لانه‏ی مار، بازی خواهد کرد و بچه‏ی خردسال، دستش را داخل لانه‏ی افعی می‏کند و بدو آسیبی نمی‏رسد. در هر کوه قدسی، آدمیان اذیت نمی‏شوند و بدی نخواهند کرد؛ زیرا زمین، از معرفت پروردگار پر خواهد شد، چنان که دریا از آب پر است. در آن روز، اصل و نسب ((یسَّی)) پرچم‏دار [هدایت ]امت خواهد بود و همگی مردم )Gentiles(زیر پرچم وی خواهند آمد و بِدو نظر خواهند داشت و جایگاه ((یسَّی)) رفیع خواهد شد.

آیا رهبر موعود از فرزندان اسحاق یا اسماعیل است؟ تفصیل سخن در اختلاف مسلمانان و مسیحیان و یهود، با تحقیق در این مسأله ممکن است: پیامبری که اُمّی‏ها [= مردم یا اهالی اُم‏القری (مکه)] منتظر اویند، عیسی است یا محمدصلی الله علیه وآله؟ وارث ابدی امامت ابراهیم کیست؟ آیا اسماعیل و ذریه‏ی برگزیده‏ی وی هستند یا اسحاق و فرزندان برگزیده‏ی او؟ و رهبر الهی که بی‏آن‏که گناهی کرده باشد، کشته می‏شود و کشتن وی سبب هدایت بسیاری خواهد شد، کیست؟ چنان که کشته شدن وی سبب حفظ و نشر دین می‏شود و نسلی از ذریه‏ی او، روزگار درازی خواهند زیست و آینده‏ی روشن تاریخ بشریت، به دست آنان محقق خواهد شد.

علمای مسلمان و بسیاری از علمای یهودی و مسیحی، درباره‏ی ((رهبر موعود از نسل کیست)) و ((پیامبر آخرالزمان کیست)) بحث کرده و پیروی خود از پیامبر و اهل بیتش را اعلام نموده‏اند.(۵)

درباره‏ی ((کشته شدن رهبر موعود))، مسیحیان پیرو ((پولِس)) به تفسیر متونی پرداخته‏اند که ازمردِ دردها و رنج‏ها سخن می‏گوید و چنان که قوچ ذبح می‏شود، کشته خواهد شد. اینان معتقدند وی عیسی بن مریم است. اما تطبیق متون، متناسب با او نیست؛ زیرا عیسی، ذریه و نسلی نداشت که روزگار دراز یا کوتاهی زندگی کنند.

اختلاف شیعه و سنی در رهبر موعود
شیعه معتقد است رهبر موعود، محمد بن حسن عسکری است که سال ۲۵۶ هجری متولد شد و والدش [امام‏] حسن عسکری بر امامت وی تصریح کرده است. سپس به اذن خدا، او غیبت صغری‏ و کبری‏ مانند عیسی نمود. غیبت صغری‏ هنگامی بود که خدا، وی را از نیرنگ حکومت عباسی نجات داد. وی از هنگام تولد، مخفی می‏زیست و پدرش او را [از دیده‏ها ]پنهان می‏کرد. پس از وفات پدرش در ۲۶۱، شیعیان را توسط وکیلانش (نواب اربعه) راهنمایی می‏کرد. نیابت اینان ۶۹ سال (۲۶۱ – ۳۲۹) به طول انجامید.

غیبت کبری‏، پس از وفات نایب چهارم (علی بن محمد السمری) آغاز شد. به هنگام وفات، وی به شیعه گفت: نایبی خاصی پس از او نخواهد بود تا خدای متعال، ولیّ‏اش را در آخر زمان ظاهر کند.

سنّی‏ها معتقدند مهدی هنوز متولد نشده است و در آخرالزمان به دنیا می‏آید.

تفصیل سخن در اختلاف شیعه و سنّی درباره‏ی ولادت رهبر موعود و این‏که وی فرزند [امام ]حسن عسکری است یا در آینده متولد می‏شود، با تحقیق در این مسأله ممکن است. پیامبر جانشین و اوصیایی معصوم دارد و نقل سخنِ پیروان از امامان‏شان پذیرفته می‏شود؛ زیرا مانند پیروان مذاهب دیگرند که به نقل از رهبران مذهبی خود، مسایل فقهی و تاریخی را روایت می‏کنند.

تمامی شیعه از زمان قدیم، اتفاق نظر دارند که پیامبر از امامان نام برده، شمارشان را گفته و هر امام، امام بعدی را معرفی کرده‏است . [امام‏] حسن عسکری خبر داده است فرزندی دارد که وصیّ وی است و مهدی منتظر می‏باشد.

گواه شیعه بر بیان امامتِ الهیِ اهل بیت توسط پیامبر، حدیث ثقلین [کتاب اللَّه و عترتی ]و حدیث سفینه [مَثَل اهل بیتی کَمَثَل سفینه نوح…] است. دلیل شیعه بر شمار امامان، حدیث اثنی‏عشر [اثنی عشر نقیباً] است و گواه بر این‏که نخستین امامان الهی، علی سپس حسن، بعد حسین‏اند، حدیث غدیر [من کنت مولاه فعلیّ مولاه‏]و حدیث منزلت [اَنْتَ مِنّی بمنزله هارون مِن موسی…] و حدیث کسا و حدیث الحسن و الحسین سِبْطٌ مِن

الأسباط است که همگی در احادیث معتبر سنّی روایت شده‏اند.

گواه امامت نُه فرزند [امام‏] حسین، احادیث وصیت در کتاب‏های معتبر شیعه است، مانند فرمایش امام باقرعلیه السلام که کلینی روایت کرده‏است:

یکون تسعه أئمه مِن ذریه الحسین بن علی، تاسعهم قائمهم.

نُه امام از فرزندان حسین بن علی‏اند، که نُهمی قائم است.

امام صادق فرمود:

آیا می‏پندارید اوصیای ما هر که را بخواهند وصی می‏کنند؟ نه، واللَّه! این عهد و گفته‏ای به جا مانده از رسول اللَّه درباره‏ی امامی پس از امامی دیگر است تا به وی [= مهدی موعود (عج) ]پایان پذیرد.

در خبری دیگر است:

تا به صاحب الامر ختم شود.(۶)

مشخصه‏ی سیره‏ی ائمه‏ی نه گانه، در اختیار داشتن کتاب‏های جامعه و جفر است که امام علی به نقل از پیامبر، در دیدارهای خصوصی که داشتند، نوشت و اخبار غیبی و کراماتی که از امامان دیده شد که جز از برگزیدگان مورد تأیید خداوند، ساخته نیست.

برادران اهل سنّت کوشیده‏اند ادعای نام بردن امامان و نخستین امام؛ علی‏علیه السلام توسط پیامبر را رد کنند. اینان می‏گویند: احادیث نبوی که گواه ادعای شیعه است، دلالت ندارد یا سند آن ضعیف است، اما علمای شیعی با سنی‏ها مناقشه کرده، اشتباه اهل سنّت را بیان کرده‏اند.

برخی فرقه‏های شیعی به ویژه زیدیه، امامت دوازده امام را نپذیرفته‏اند، اما علمای شیعی بِدانان پاسخ داده‏اند.

برخی نویسندگان معاصرنیز می‏گویند: مهدی متولد نشده است؛ زیرا فقط یک فرقه از دوازده فرقه‏ی پیرو حسن عسکری، معتقد به ولادت مهدی‏اند. ((نوبختی)) در کتاب ((فِرَق الشیعه)) و اشعریِ شیعی در ((المقالات و الفِرَق)) چنین گفته‏اند.

جواب اینان را به تفصیل در کتاب ((حول امامه اهل البیت و وجود المهدی)) داده‏ام.

غیبت به معنای وا نهادن عمل به احکام اسلامی نیست‏
غیبت به معنی توقّف عمل به احکام اسلام نیست. چگونه می‏تواند چنین باشد، در حالی که وجود اوصیای پیامبر، برای حفظ اسلام است تا راهی صحیح برای کسانی باشد که می‏خواهند به دین عمل کنند. امامان این وظیفه را به بهترین صورت انجام داده‏اند، بدین سان که گروهی امین را برای فراگیر علوم تربیت کرده‏اند.

پذیرش حکومت بر جامعه‏ی اسلامی توسط امامان، جزئی از فعالیت‏های اینان بود، اما شرط اساسی برای پذیرش حکومت ، که وجود یاورانی شایسته و پیرو امامان است، فراهم نشد. چنان که امیر مؤمنان فرمود:

اما والذی فلق الحبّه و برأالنسمه، لولا حضور الحاضر و قیام الحجه بوجود الناصر لألقیتُ حبَلها علی‏ غاربها و لسقیت آخرها بکأس اوّلها.

سوگند به آن‏که دانه را شکافت و بشر را آفرید! اگر بیعت کنندگان نبودند و یاران، حجت بر من تمام نمی‏نمودند، رشته‏ی کار را از دست می‏گذاشتم و پایانش را چون آغازش می‏انگاشتم.

غیبت امام، راه چاره‏ای الهی در برابر مکر عباسی‏ها بود که خواستند امام را بکُشند، اما خدای متعال می‏خواست او را حفظ و برای روز موعود ذخیره کند. بارزترین حکمت غیبت و سرّ آشکارش در مورد امت ویژه (شیعه‏ی اهل بیت) دادن فرصتی به میراث داران ائمه بود که مسؤولیت فکری و علمی و سیاسی خود را بر اساس فهم بشرِ غیر معصوم، از قرآن اجرا کنند و میراث فکری را که تجربه‏ی معصومانه‏ی پیامبر و امامان برجا گذاشته بود، انجام دهند. اندیشه‏ی بازگشت معصوم غایب در آخر زمان و ظهور دوباره‏ی وی در صحنه‏ی اجتماعی و سیاسی، برای ارزیابی تجارب گذشته‏ی غیرمعصومانه‏ی بشر است. نیز کشف میزان تأثیر و صدق تعبیر و درستی تجربه‏های بشر و تحقق وعده‏ی الهی [در برقراری عدالت کامل و حکومت صالحان‏]است.(۷)

مفهوم انتظار فرج، مربوط به مهدی محمد بن حسن عسکری است که رانده شده و مخفیانه زیست و هنوز وجود شریفش در این حال است. خدایا! در فرج ولیّ‏ات؛ حجت بن الحسن، تعجیل فرما! و ارتباط فرج به امت از آن روست که مهدی موعود (عج)، رهبر معصوم آنان است که برای انجام وظیفه‏ی خاص الهی آماده شده است. تقدیر خداست که پایان سرنوشت زمین، چنین باشد و حضرت عیسی‏علیه السلام او را کمک کند. بنابراین، حکمت وجود این اعتقاد در شیعه روشن می‏شود، گرچه سنّیان به مهدی موعود (عج) و غایب که رانده شده و نگران [وضع امت ]است، ایمان ندارند.

نشانه‏ های ظهور
احادیثی که از نشانه‏های ظهور مهدی سخن می‏گوید، چه در کتب شیعه و چه سنی، غالباً درباره‏ی دو موضوع بحث می‏کند:

نخست: حوادث مستقل و جداگانه‏ای که رخ خواهد داد.

دوم: وضع اجتماعی و سیاسی و تکنولوژی (فن‏آوری) که جهان، پیش از ظهور دارد. به عبارت دیگر، وضع دنیای سیاست و اجتماع و فن‏آوریِ پیش از ظهور را برای ما ترسیم می‏کند.

در مورد رویکرد دوم، هر که درباره‏ی نشانه‏های ظهور پژوهش کند، درمی‏یابد که جهان کنونی، از هر وقت دیگری، به زمان ظهور نزدیک‏تر است.

از جنبه‏ی تکنولوژی، احادیث از جهانی سخن می‏گوید که در آن هواپیماهایی است که مسافران را از کشوری به کشور دیگر می‏بَرَند و ایستگاه‏های رادیویی به تعداد مردم دنیا وجود دارد که می‏تواند خبر را در آن واحد، برای تمامی دنیا پخش کند و تلفن‏های تصویری هست و هر که در مشرق است، صدای برادرش رادر مغرب می‏شنود و چهره‏ی او را می‏بیند و رایانه‏های دستی وجود دارد که دارای برنامه‏های گوناگون است و دارنده‏اش را از همراه داشتن هزاران کتاب، بی‏نیاز می‏کند.

از جنبه‏ی اجتماعی، احادیث از وضع اجتماعی سخن می‏گوید که زنان، لباس مُدی پوشیده یا برهنه‏اند که گویای کشف حجاب یا آرایش‏های جاهلانه است و انواع منکرات به ظهور می‏رسد که پیش از پیدایش، آدمی تصورش را نمی‏کرد.

از جنبه‏ی سیاسی، سخن از کشف معبد هیکل‏سلیمان می‏گوید که لازمه‏ی بر پایی دولت اسراییل در دل جهان عرب و اسلام است. نیز وجود جنبش‏های اسلامی در جوامع مسلمان که تلاش دارد حکومت اسلامی بر پا کند، اما بسیاری از افراد مجاهد زندانی می‏شوند. هم‏چنین از تأسیس دولتی در مشرق سخن می‏گوید که زمینه ساز دولت مهدی است. نیز اختلاف کارگزاران شیعی و چند گانگی سخن‏شان که با بیعت با مهدی، وحدت کلمه پیدا می‏کنند. هم‏چنین مهدیان دروغینی ظاهر می‏شوند. تمامی آن‏چه برشمردیم، در احادیث نشانه‏های ظهور آمده است.

تشخیص مدعیان مهدویّت‏
تنها اصلی که می‏توان برای شناخت مدعیان دروغ‏گوی مهدویّت، بدان اعتماد کرد، تأیید و امداد الهی است که توسط مدعی راست‏گوی مهدویّت نشان داده می‏شود. وی نبوت خاتم و جنبش اوصیای پیامبر را که پدرانش بودند، تصدیق می‏کند. این کاری لازم برای مدّعی نبوت و رسالت است. امداد و تأیید الهی، با ظهور عیسی بن مریم نشان داده می‏شود که قرآن، قصه‏ی وی را گفته است که مردگان را زنده می‏کرد و کور مادر زاد و مبتلایان به پیسی را شفا می‏داد.(۸)

این اصل، راه را بر هر مدّعیِ دروغینی می‏بندد، خواه شخص به عمد دروغ گوید یا قربانی مکاشفه‏ی عرفانی پنداری شود، مانند آن‏چه برای ((مهدی سودانی)) پیش آمد که پنداشت مهدی موعود (عج) است. وی خیال کرد پیامبر به او گفته که مهدی موعود (عج) است. مهدی سودانی در یکی از نوشته‏هایش در تاریخ ۱۶ شعبان ۱۲۹۹ هجری می‏گوید:

سید وجودصلی الله علیه وآله به من خبر داد: من مهدی منتظرم. پیامبر چندین بار مرا بر کرسی‏اش نشاند و خلفای چهارگانه [= ابوبکر، عمر، عثمان و امام علی‏] و قطب‏ها[ی دراویش ]و خضرعلیه السلام حضور داشتند، و مرا با ملایکه‏ی مقرّب و اولیای زنده و مرده از فرزندان آدم تا زمانی کنون، نیز جنّیانِ مؤمن، تأیید و یاری کرد.

در هنگام جنگ، سید وجودصلی الله علیه وآله به عنوان امام و فرمانده‏ی سپاه حاضر می‏شود؛ نیز خلفای چهارگانه و قطب‏ها و خضر حاضرند. حضرتش، شمشیر نصرت و پیروزی را به من داد و فرمود: با داشتن آن شمشیر، کسی بر من پیروز نمی‏شود، گرچه گروه انس و جن باشند.

آن گاه سرور وجود فرمود… پرچمی از نور برافراشته می‏شود و در جنگ، همراه من است. عزراییل پرچم‏دار است. از این رو، یارانم ثابت قدم می‏شوند و در دل دشمنانم، ترس افکنده می‏شود و هر که با من دشمنی کند، خداوند خوارش می‏کند. پس هر که به راستی سعادتمند باشد، می‏پذیرد من مهدی منتظرم. اما خداوند در دل کسانی که جاه‏طلب‏اند، نفاق می‏افکند. پس به سبب حرص بر جاه‏طلبی، مرا تصدیق نخواهند کرد… سید وجودصلی الله علیه وآله به من دستور داد به منطقه‏ی ((ماسه)) در کوه قدیر هجرت کنم و از آن جا به تمامی مکلفان، دستور کلی را بنویسم. ما هم به امیران و بزرگان دینی نوشتیم، اما بدبختان نپذیرفتند و درستکاران تصدیق کردند… سید وجودصلی الله علیه وآله سه بار به من خبر داد: آن‏که در مهدویّت تو شک کند، به خدا و رسول کافر شده است.

تمام آن‏چه درباره‏ی خلافتم و مهدویّت به شما گفتم، در بیداری و در حال صحت، سید وجودصلی الله علیه وآله به من گفت، بی آن‏که مانعی شرعی باشد. نه خوابی بود و نه ربایشی و نه مستی و نه دیوانگی….(۹)

وی در نامه‏ی دیگری می‏گوید:

اگر من نوری از جانب خدا نداشتم و رسول‏اللَّه‏صلی الله علیه وآله تأییدم نکرده بود، توان کاری نداشتم و روا نبود برایتان سخنی بگویم. آن‏چه گفتم که پیامبر فرمود، به دستور رسول اللَّه بود. به من اخباری گفت که اولیا و علما از آن خبر ندارند. باید بدانید جز به دستور پیامبر یا فرشته‏ی اِلهام که از طرف پیامبر اجازه دارد، کاری نمی‏کنم. ایشان به من خبر داد: امت به دست من هدایت خواهد شد، بی آن‏که رنج‏هایی را که پیامبر تحمل کرد، بر دوش کشم.

من از نور دل پیامبر آفریده شده‏ام. ایشان به من بشارت داد یارانم مانند اصحاب ایشانند و رتبه و درجه‏ی [ملت من و] عوام نزد خدا، مانند رتبه‏ی شیخ عبدالقادر گیلانی است.(۱۰)

محتوای دو نامه نشان می‏دهد: دلیل راستی مهدی سودانی، مدّعی مهدویّت، فقط گفته‏ی خودش است و دلیلی دیگر در تأیید وی یافت نمی‏شود؛ افزون بر این‏که پیروزی جنبش وی که ادعا داشت با امداد الهی پشتیبانی می‏شود، تحقق نیافت.

به تصوّر شیعه، مهدی، انسان مشخصی است که فرزند [امام‏] حسن عسکری است و در ۲۵۵ (یا ۲۵۶) هجری زاده شده و از قرن سوم تا پانزدهم هجری با مردم زندگی می‏کند، تا هر وقت که خدا بخواهد. پس باید این مطلب را با دلیل ثابت کند؛ یعنی معجزه داشته باشد، چنان که آصف بن برخیا؛ وزیر سلیمان معجزه نشان داد، در حالی که پیامبر نبود. وی تخت ملکه‏ی سبا را در کم‏تر از چشم بر هم زدنی حاضر کرد. در آیات ۳۸ – ۴۰ سوره‏ی نمل آمده است:

سلیمان گفت: ای بزرگان! کدام یک از شما، تخت او را برای من می‏آورد، پیش از آن‏که به حال تسلیم نزد من آیند؟

عفریتی از جن گفت: من آن را نزد تو می‏آورم، پیش از آن‏که از مجلست برخیزی و من نسبت به این امر توانا و امینم.

اما کسی که دانشی از کتاب [آسمانی‏] داشت، گفت: پیش از آن‏که چشم بر هم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد!

هنگامی که سلیمان، تخت را نزد خود ثابت و پابرجا دید، گفت: این از فضل پروردگار است تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را به جا می‏آورم یا کفران می‏کنم و هر کسی شکر کند، به نفع خود شکر می‏کند و هر کس کفران کند [به زیان خویش نموده است؛ که ]پروردگار من غنی و کریم است!)).

طریق دیگر اثبات امامت مهدی (عج) این است که راه‏های عادی را به کار گیرد که نشان دهنده‏ی عمر بسیار وی و هویتش باشد. مثلاً به اهالی لندن بگوید: در قرن دهم میلادی، از کشورشان عبور کرده و نامه‏ای را به خط خود بر پوست آهو در فلان منطقه نهاده که در آن زمان کتاب‏خانه‏ی شهر بوده است، اما بر اثر عوامل مختلف، کتاب‏خانه از بین رفته است. سپس به انگلیسی‏ها بگوید: می‏توانید چند متر بکَنید تا بر کتاب‏خانه‏ی از بین رفته، دست یابید که در آن اسناد قابل قبولی است. می‏توانید فلان پرونده را باز کنید و نامه‏ی مرا بیابید و این، نسخه‏ی دوم آن است.

همین کار را با روس‏ها و ایرانی‏ها و چینی‏ها و دیگران که در زمان ظهورش زنده‏اند، می‏تواند انجام دهد. می‏بایست درخواست وی نشان دهنده‏ی درایت و آگاهی‏اش از حلقه‏های گم‏شده‏ی مهم برای هر کشوری باشد، تا اهالی را به فعالیت و کنکاش برای کشف حقیقت وا دارد. می‏بایست از موضع و موقعیتی قوی و برتر، خواسته‏اش را مطرح کند، کمی پیش از آن‏که در ظهور دولتش موفق شود، تا ادعا و درخواستش، به عنوان رییس دولتی باشد که داعیه دارد و توانمند است و تحرک می‏آفریند و شگفتی‏های بسیار دارد. اگر سال ۱۴۵۵ هجری، ۲۰۳۴ میلادی ظهور کند و ادعا نماید محمد بن حسن عسکری است و عمرش ۱۲۰۰ سال است، در حالی که سی ساله به نظر می‏رسد، مسلّماً سیاستمداران آن زمان خواهند پنداشت دیوانه است یا خرفت شده است، اما وقتی ادعا و درخواستش را بشنوند و ببینند وی هزینه‏ی کنکاش و پی‏آمدهای جنجال برانگیز را می‏پردازد و دانشمندان هر کشور، نتایج را ارزیابی خواهند کرد، هر که موافق ادعای وی است، با او همراه خواهد شد و دیگران به آزمایش و کنکاش دست خواهند زد.

ویژگی‏های دولت مهدی (عج)

دولت مهدی – که انتظار آن می‏رود – بدان معنا نیست که اسلام معطل بماند، تا پس از ظهور مهدی، دولت اسلامی برپا شود، بلکه به معنای ایجاد دولت خاصی است که نمونه‏ی کوچک آن، دولت و مُلک سلیمان بود. مُلک و حکومت سلیمان، با نیروهای جن و باد و حیوانات و نیز انسان‏های مؤمن، پشتیبانی می‏شد. مزیت دولت مهدی بر دولت سلیمان، این است که بر تمامی زمین حکم می‏راند و دولتی پس از آن نیست و به قیامت صغری‏ متّصل است، سپس زندگی بر کره‏ی خاکی پایان می‏پذیرد. قرآن به قیامت صغری‏ در آخر الزمان در آیات ۸۲ – ۸۸ سوره‏ی نمل اشاره کرده است:

و هنگامی که فرمان عذاب آن‏ها رسد [و در آستانه‏ی رستاخیز قرار گیرند]، بنده‏ای را از زمین برای آن‏ها خارج می‏کنیم که با آن‏ها تکلم می‏کند [و می‏گوید:] مردم به آیات ما ایمان نمی‏آورند.

[و به خاطر آور] روزی را که ما از هر امتی، گروهی را از کسانی که آیات ما را تکذیب می‏کردند، محشور می‏کنیم و آن‏ها را نگه می‏داریم تا به یکدیگر ملحق شوند!

تا زمانی که [به پای حساب‏] می‏آیند، [خدا به آنان‏] می‏گوید: آیا آیات مرا تکذیب کردید و درصدد تحقیق برنیامدید؟! شما چه اعمالی انجام می‏دادید؟!

در این هنگام، فرمان عذاب به خاطر ظلم‏شان بر آن‏ها واقع می‏شود و آن‏ها سخنی ندارند که بگویند.

آیا ندیدید که ما شب را برای آرامش آن‏ها قرار دادیم و روز را روشنی بخش؟! در این امور، نشانه‏های روشنی است برای کسانی که ایمان می‏آورند [و آماده‏ی قبول حق‏اند].

[و به خاطر آورند] روزی را که در صور دمیده می‏شود و تمام کسانی که در آسمان‏ها و زمین هستند، در وحشت فرو می‏روند، جز کسانی که خدا خواسته است و همگی با خضوع در پیشگاه او حاضر می‏شوند.

کوه‏ها را می‏بینی و آن‏ها را ساکن و جامد می‏پنداری، در حالی که مانند ابر در حرکت‏اند. این صنع و آفرینش خداوند است که همه چیز را متقن آفرید. او از کارهایی که انجام می‏دهید، مسلّماً آگاه است.

توضیح بیشتر آیات‏
إذا وقع القول علیهم؛ یعنی وقت مشخص و حادثه‏ی موعود رخ نماید.

دابه؛ به هر جنبنده بر روی زمین می‏گویند، چنان که در آیه‏ی ۵۶ هود آمده است:

هیچ جنبنده‏ای نیست مگر این‏که خدا بر آن تسلّط دارد.

در سوره‏ی نمل به معنای انسان مرده‏ای است که خدا زنده‏اش می‏کند [و او با مردم سخن می‏گوید] به قرینه‏ی أخرجنا مِن الأرض و تکلّمهم.

ذکر آیه بدان سبب است که پس از ظهور مهدی و مسیح، بسیاری از مردم، بر دین و مذهبِ پدری خود که بِدان خو و الفت گرفته‏اند، باقی خواهند ماند، چنان که قرآن درباره‏ی مردمِ زمان پیامبران در آیه‏ی ۱۰۴ سوره‏ی مائده گفته است:

و هنگامی که به آن‏ها گفته شود: به سوی آن‏چه خدا نازل کرده و به سوی پیامبر بیایید، می‏گویند: آن‏چه از پدران خود یافته‏ایم، ما را بس است؛ آیا اگر پدران آن‏ها چیزی نمی‏دانستند و هدایت نیافته بودند [باز از آن‏ها پیروی می‏کنند؟!].

یوم نحشر مِن کلِّ اُمّه…؛یعنی از هر امتی، گروهی که آیات ما را تکذیب کنند، محشور می‏کنیم.

یوم ینفخ فی الصور…؛ اشاره به حشر اکبر و قیامت کبری‏ست.

قیامت صغری‏ که آیات بِدان اشاره دارد، بر این اندیشه استوار است که به برپایی دولت عدل مطلق و بهره‏مندی انسان از امنیّت و عدل و خودکفایی اقتصادی و اجتماعی که از پرتو دولت مهدی به دست می‏آید، نباید بسنده کرد؛زیرا تنها هدف مورد انتظار، قیام مهدی(عج) و مسیح نیست، بلکه هدف دیگری وجود دارد، که گفت و گوی میان ادیان و مذاهب و ارزیابی آن‏ها بر اساس شیوه‏هایی است که واقعیت‏ها و حوادث تاریخ را روشن می‏کند، که لازمه‏ی آن زنده کردن شهود و مردان تاریخ سازی است که اساس مذاهب و اندیشه‏ها بودند و خداوند، رسولش عیسی را ذخیره کرد تا شهود تاریخی را در پیشگاه حاکم والا مرتبه، مهدی آل محمدصلی الله علیه وآله زنده کند.

برخی نمی‏پذیرند که شیعه به قیامت صغری‏ ((رجعت)) معتقد باشد، اما شیعیان باور دارند عیسی بن مریم‏علیه السلام بار دیگر به دنیا برمی‏گردد و به امام مسلمانان اقتدا می‏کند، چنان که در روایت بخاری است:

کیف بکم إذا نزل عیسی بن مریم و إمامکم منکم.

چگونه خواهید بود آن زمان که عیسی پسر مریم، از آسمان فرو آید و امام از شما باشد؟

آیا اینان نمی‏پرسند چگونه مردم می‏فهمند این شخص، عیسی بن مریم است اگر مردگان را زنده نکند و کور مادر زاد و مبتلایان به پیسی را شفا ندهد؟! آیا آنان می‏پندارند عیسی که مردگان را زنده می‏کند، انسانی را که تازه مرده است، زنده می‏کند تا ساعتی زندگی کند، سپس بمیرد؟ یا این‏که تأثیر وی ماندگارتر و کارش مهم‏تر است؟ به این‏که شخصی را که قرن‏هاست مرده است، زنده کند تا سال‏ها زندگی کند.

مهم‏تر این است که شخصیتی مثل علی بن ابی طالب‏علیه السلام زنده شود که مسلمانان در موقعیت و جایگاه وی پس از رسول‏اللَّه‏صلی الله علیه وآله اختلاف نظر دارند. برخی می‏گویند: موقعیت رسالت و نقش سیاسی وی مانند رسول‏اللَّه‏صلی الله علیه وآله است، جز این‏که پیامبری پس از رسول‏اللَّه‏صلی الله علیه وآله نیست و مخالفت با امام علی روا نیست، چنان که نافرمانی پیامبر را نمی‏توان کرد.

امام از قول پیامبر، کتاب‏هایی را نوشت که امامان بعدی به ارث بردند تا به مهدی (عج) رسید. اما برخی منکر تمامی این مطالب‏اند و امام را چهارمین شخص در فضیلت [پس از ابوبکر و عمر و عثمان ]می‏دانند، بلکه برخی فضیلتی برای امام قایل نیستند!(۱۱)

مهدی (عج) صحیفه‏ی جامعه‏ای را که امام علی‏علیه السلام بر پوست، به خط خود و املای پیامبر نوشت، به مردم نشان می‏دهد. این کتاب را امامان – به بیان الهی – پس از پیامبر، یکی پس از دیگری به ارث بردند و محتوایش را منتشر کردند. از این طریقِ یگانه‏ی مورد اعتماد، سنت نبوی، به نقل از امامان، در کتب شیعه هست و معصوم به نقل از پیامبر می‏نوشت و معصومی دیگر حدیث را روایت می‏کرد، چنان که امام‏صادق‏علیه السلام می‏فرماید:

اگر ما به رأی و میل خود، به مردم فتوا می‏دادیم، هلاک می‏شدیم. آن‏چه می‏گوییم به نقل از رسول‏اللَّه‏صلی الله علیه وآله و دانشی است که یکی پس از دیگری، به ارث برده و ذخیره نموده‏ایم، چنان که مردم طلا و نقره را ذخیره می‏کنند.(۱۲) اما برخی بر اعتقادی که از پدران به ارث برده و بِدان خو کرده‏اند، باقی می‏مانند.

برای آن‏که دلیل حِسی باشد و بهانه‏ای دست کسی نماند، نگارنده‏ی هر کتابی زنده می‏شود، تا با دست خود، آن‏چه را نوشته، بنگارد و مردم بدانند وی کتاب را نوشته است و او با مردم، چنان که دیده و پیش آمده، سخن بگوید. مثلاً عیسی به مسیحیان خواهد گفت: دینی که در دست شماست، از من نیست، بلکه مثلاً از ((پولِس)) [= یکی از حواریون‏] است. عیسی، پولس را زنده می‏کند تا به مردم بگوید چگونه رسالت مسیح را که به رسالت محمد و اهل بیتش بشارت می‏داد، تحریف کرده و مسیح را خاتم رسولان، بلکه یکی از اقالیم [= خدا، پسر و روح القدس‏] قرار داده است.

بنابراین، دولت مهدی فقط برای اقامه‏ی عدل مطلق در جامعه‏ی بشری نیست، بلکه برای ایجاد فکری یکسان و مذهبی واحد است؛ مذهبی که بر متون درست و معتبر تاریخی استوار است. از این رو، دولت مهدی، پایان جنبش انبیا و رسولان و پیروزی عقل و دانش و توحید بر نادانی و خرافه و شرک است.

یهود و مسیحیت و انتظار رهبر موعود
به رغم دشمنیِ تاریخی شدید میان یهود و مسیحیان، به پندار کشتن عیسی بن مریم به دست یهود، پیروان هر دو دین در قرن ۱۹ و ۲۰ میلادی، به وحدت نظر در ظهور مسیح و پشتیبانی از برنامه‏ای سیاسی رسیدند که بر پایی دولت اسراییل بود؛ از آن رو که به پندارشان مقدمه‏ی ظهور مسیح به شمار می‏آمد. بدین بهانه صدها کلیسا و گروه‏های مسیحیِ امریکایی و اروپایی برای پشتیبانی دولت اسراییل بسیج شدند.(۱۳) در سال ۱۹۸۰، سازمانی به نام ((سفارت بین‏المللی مسیحیان )) در قدس اشغالی تأسیس شد که اهداف مؤسسان آن به اختصار چنین بود:

ما بیش از اسراییلی‏ها، صهیونیست هستیم و قدس تنها شهری است که مورد عنایت خداست و خداوند تا ابد این سرزمین را به اسراییل داده است.

اعضای سفارت معتقدند:

اگر اسراییل نباشد، مکانی برای بازگشت مسیح نیست.

بلافاصله پس از راه‏اندازی سفارت، جشن بین‏المللی سالیانه‏ی یهودی – مسیحی، با نام ((عید عریش)) برگزار شد و بیش از هزار روحانیِ مسیحی در آن شرکت کردند و در سال ۱۹۸۲، سه هزار رهبر مذهبی مسیحی در آن حضور داشتند.

((سفارت بین المللی مسیحیان)) یکی از سازمان‏های مهم بود که برای شنیدن مذاکرات کمیسیون‏های کنگره‏ی امریکا، به هنگام طرح جریان نبرد عرب‏ها با اسراییل، به ویژه بر سر قدس، دعوت می‏شد. در سال ۱۹۸۵، رهبری مسیحیان صهیونیست، کنفرانسی در ((بال)) سوییس برگزار و اعلام کرد:

ما گروه‏هایی از دولت‏های مختلف و نمایندگان کلیساها، در این‏جا گرد آمده، در این سالن کوچک که در ۸۸ سال پیش دکتر ((تئودور هرتزل)) به همراه اولین شرکت کنندگان کنفرانس صهیونیستی، در آن تجمع نمودند و سنگ بنای پیدایش دولت اسراییل را نهادند. همگی برای نیایش و خشنودی پروردگار جمع شده‏ایم، تا اشتیاق خود را به مردم و سرزمین و عقیده‏ی اسراییل و همراهی خود را اعلام کنیم و بگوییم: دولت اسراییل را تأیید می‏کنیم.(۱۴)

در امریکا، کنیسه‏ای به نام ((Indespensationalism)) تأسیس شد که شمار پیروانش به شش میلیون نفر می‏رسد. اعضا معتقد به بازگشت مسیح‏اند، که از جمله شرایطش، برپایی دولت صهیونیستی و تجمع یهودیان دنیا در فلسطین است.

از شمار پیروان این کنیسه، ((جرج بوش)) اوّل و ((ریگان)) رؤسای جمهور پیشین امریکا هستند. در اکتبر ۱۹۸۳، ریگان در برابر انجمن دوستی امریکا و اسراییل، گفت:

((من می‏پرسم: آیا ما همان نسلی هستیم که شاهد نبرد ((هِرْمَجیدون)) خواهیم بود؟ پیش‏گویی‏های زمان گذشته، زمانی را که اکنون در آن به سر می‏بریم، توصیف می‏کند)).(۱۵)

گفته‏ی ریگان مستند به کتاب ((The late grad planet erth)) [= سیّاره‏ی فانی بزرگ زمین ]نوشته‏ی ((هال لیندسی)) )Hal lindsey( است که نخستین بار در سال ۱۹۷۰ منتشر شد و پانزده میلیون نسخه فروش کرد. در این اثر، مهم‏ترین فلسفه‏ی پایان تاریخ و بازگشت مسیح، بازگشت یهود به سرزمین اسراییل، پس از هزاران سال دانسته شده است. هم‏چنین گفته شده است: قوم یأجوج، اتحاد شوروی است که همراه عربها و هم پیمانان‏شان، به اسراییل حمله می‏کند. این کتاب تأکید دارد: ارتش نظامی اسراییل بر نیروهای شر پیروز می‏شود و پس از نبرد ((هرمجیدون))، وضع برای بازگشت نجات بخش مسیح آماده می‏شود. هرمجیدون نام منطقه‏ای در دشت ((المَجْدل)) فلسطین است که نیروهای شر و خیر در آن جا نبرد خواهند کرد.(۱۶)

گفت و گوی مسلمانان درباره‏ی مهدی موعود (عج)

در پرتو عقاید مشترک شیعی و سنی درباره‏ی برنامه‏ی الهی در آخرالزمان و این‏که رهبر موعود؛ مهدی از ذریه‏ی پیامبر و فاطمه و از نسل امت اسلامی است و قرآن و سنّت، شیوه‏ی وی می‏باشد، سنی و شیعه، دو نوع گفت و گو می‏توانند داشته باشند:

نخست: گفت و گوی شیعی – سنی با هدف ایجاد بنیان محکم وحدت اسلامی که بر وحدت قبله و کتاب و خاتمیت پیامبر و آینده‏ی مشرق با ظهور مهدی آل محمدصلی الله علیه وآله استوار است. مسایل اختلافی را با روح محبت و برادری و بحث علمی می‏توان بررسی کرد. شاید از مهم‏ترین مسایل رو در روی مسلمانان، نشانه‏های الهی و ضوابطی است که مهدی موعود (عج) را مشخص می‏کند. به ویژه آن‏که دو تجربه‏ی سیاسی بزرگ، در این باره هست؛ تجربه‏ی مهدی اسماعیلی در قرن سوم و چهارم هجری و تجربه‏ی مهدی سودانی در قرن سیزدهم.

گفت و گوی اسلامی – مسیحی‏
در بسیاری از اندیشه‏های دینی، مسیحیان و مسلمانان مشترکند، چه درباره‏ی خدای متعال یا نبوت یا پایان سعادتمندانه‏ی زمین و نقش مسیح در این باره. نشر اندیشه‏های مشترک که بسیاری از مردم مسیحی و اسلامی از آن ناآگاهند، گسست بزرگی را که میان مسیحیان و مسلمانان هست، پر می‏کند. نیز احساسات منفی و سیاست‏های اشتباهی را که به سبب وضع استثنایی، دولت‏های دو طرف در طول تاریخ انجام داده‏اند، کم می‏کند. اگر شکاف میان پیروان ادیان پر شده و اندیشه‏ی دشمنی از بین رَوَد و تقدیر و احترام متقابل به جای آن بنشیند، می‏توان در مسایل اختلافی با روح محبت و احترام بحث کرد.

این مسأله سخت و محال نیست؛ زیرا میان مسلمانان و مسیحیان، مطلبی وجود ندارد که سبب اختلاف شود. برعکس آن‏چه در طول تاریخ بر روابط مسیحی – یهودی حاکم بوده است؛ زیرا یهودیان نمی‏پذیرند عیسی پسر مریم است، بلکه به وی و مادرش، صفات زشتی نسبت می‏دهند و اعتراف می‏کنند عیسی را کشته‏اند! مسیحیان نیز این مطلب را قبول دارند. اما به رغم این وضع، تلاش‏های یهودیانِ صهیونیست، نتیجه‏ی مثبت داده و مسیحیان، هم پیمانِ قدرتمند اسراییل شده‏اند و میلیون‏ها مسیحی، اسراییل را بیش از خود یهود، تأیید و حمایت می‏کنند!

_{پی‏نوشت‏ها:}

_{۱)
دو نوع جبر داریم: جبری طبیعی؛ یعنی وجود روابط ضروریِ ثابت در طبیعت که
موجب می‏شود وجود هر پدیده‏ی طبیعی مشروط به پدیده‏ای قبلی یا پدیده‏ای
همراه باشد. به دلیل فراگیر بودن نتایج استقرای علمی، اعتقاد به جبر ضروری
است. اگر اعتقاد نداشته باشیم پدیده‏های طبیعی، مطابق نظام همیشگی است،
نمی‏توانیم نتایج استقرا را فراگیر بدانیم.}

_{نوع دوم، جبر تاریخی است
که مقصود وقوع ضروری رخداد یا رویکردی تاریخی است؛ یعنی اگر شرایط فراهم
شود، حتماً رخداد یا رویکرد تاریخی پیش خواهد آمد.}

_{در اندیشه‏ی بشری،
دو نظر در مورد جبر تاریخی هست. نظری که معتقد به جبر تاریخی است و به
شناسایی احکام کلی که می‏تواند حوادث آینده را پیش‏گویی کند، فرا می‏خواند.
نظر بعدی، منکر جبر تاریخی و مدعی است قوانین کلی تاریخ را نمی‏توان شناخت
و پیش‏گویی حوادث یا رویکردهای تاریخی بر اساس آن ممکن نیست. ر.ک: المعجم
الفلسفی، اصطلاح ((الحتمیه)) و ((التاریخیه)) ؛ فلسفه التاریخ، محمود صبحی،
صص ۳۶ و ۴۱ – ۵۵٫}

_{۲) انتساب ((مارکس)) به یهودیت، قبل از الحادی
بودن وی، ما را ملزم می‏کند فهم وی از جبر را که ((جامعه‏ی بشری به
مرحله‏ای می‏رسد که تمامی اختلافات اجتماعی برطرف شده، همدلی و صلح حاکم
می‏شود)) به سبب تأثیر ((مارکس)) از دین بدانیم که در مدت طولانی از
زندگی‏اش پای بند دین بود.}

_{۳) در انجیل یوحنا (۶،۱۴) هست که وقتی
مردم نشانه‏ای را که عیسی آورد دیدند، گفتند: این مطلب حقی است و وی
پیامبری می‏باشد که به جهان خواهد آمد. در حاشیه‏ی چاپ دارالمشرق، محقق
چنین می‏نویسد: انتظار پیامبر در سده‏ها و تاریخ اخیر، در جوامع و محیطهای
مختلف رواج داشت.}

_{۴) _ The stone edtion, The chvmash, by R.hosson Scherman, R.meir ziotowitz, Third edtion first impression: 4991.P.67.}

_{((حنان
ایل)) )Chananel( نگارنده‏ی مطلب مذکور، بزرگ علمای یهود در قیروان (۱۰۵۵ م
/ ۴۴۷ ه) و مؤلف مشهورترین تفسیر ((تلمود)) و اسفار پنج‏گانه‏ی نخست تورات
است. مفسران پس از وی، بسیاری از آرائش راگواه آورده‏اند، از جمله
((بکیا)) [ )Bachya(1263 – 1340 م /۶۶۲ – ۷۴۱ ه] تفسیر وی دربردارنده‏ی
چهار شیوه‏ی تفسیری است: ظاهری، کلاسیکی، فلسفی و صوفی. تفسیر وی، آرای
((کنعان ایل)) را در بر دارد.}

_{۵) ابن تیمیه (۶۶۱ – ۷۲۹ ه) می‏گوید:
بسیاری از یهودیانی که به دین اسلام تشرّف پیدا کرده‏اند، اشتباه نموده و
پنداشته‏اند امامان، دوازده رهبری هستند که فرقه‏ی رافضه بِدان می‏خوانند و
از اینان پیروی کرده‏اند. ر.ک: البدایه النهایه، ابن کثیر، ج ۶، ص ۲۵۰،
چاپ نخست.}

_{۶) کافی، ج ۱، ص ۲۷۷، روایت ۱ – ۴؛ بصائر الدرجات، صفار، ص ۴۷۰، روایت ۱ – ۲ و ۱۰٫}

_{۷) شبهات و ردود، سامی بدری، ج ۳، صص ۲۳ – ۲۴٫}

_{۸)
بیماری‏هایی در زمان مسیح، شیوع داشت، که درمانش مشکل بود. وی با لمس بدن و
با معجزه، امراض را درمان می‏کرد. با ظهور دوباره‏ی مسیح، این کار تکرار
می‏شود؛ زیرا کمی پیش از ظهورش، دنیا پر از رفتار ناهنجار اخلاقی خواهد شد،
که سبب آن مثلاً به کارگیری اشعه‏ی رادیوم، در جنگ‏هاست. شاید ما در آغاز
این مرحله‏ایم، به ویژه پس از آن‏که اسلحه‏های جدید در جنگ خلیج فارس
آزمایش شد، آگاهان منتظر حالت‏های ناهنجار اخلاقی به سبب آن تشعشعات هستند.}

_{۹)
ر.ک: آثار الکامله للامام المهدی السودانی، ج ۱، صص ۱۳۹ – ۱۴۹؛ سعاده
المهتدی بسیره الامام المهدی، اسماعیل عبدالقادر الکردفانی، تحقیق: د. محمد
ابراهیم ابوسلیم، ص ۱، چ نخست، بیروت، ۱۹۷۲٫}

_{۱۰) آثار الکامله، ج ۵، ص ۹۴، نامه‏ی ۴۰٫}

_{۱۱)
صحیح، بخاری، ج ۴، ص ۲۰۳، دارالفکر، بیروت. بخاری می‏گوید: شاذان به نقل
از عبدالعزیز بن ابی سلمه الماحشون از عبیداللَّه از نافع از ابن عمر
می‏گوید: در زمان پیامبر، کسی را هم‏سنگ ابوبکر، سپس عمر و سپس عثمان
نمی‏دیدیم و اصحاب پیامبر را رها کرده، در میان‏شان، کسی را برتری
نمی‏دادیم.}

_{۱۲) بصائر الدرجات، ص ۲۹۹٫}

_{۱۳) البُعد الدینی فی السیاسه الامیریکیه تجاه الصراع العربی الإسرائیلی، یوسف الحسن. رساله‏ی دکترای وی است.}

_{۱۴) مقاله ((الصهیونیه فی امیرکا))، حسن حداد، مجله شوؤن فلسطینیه، ش ۹۲ – ۹۳، ۱۰/۹/۱۹۹۰٫}

_{۱۵) مقاله ((الخلیج فی الطریق إلی هرمجیدون))، محمد اسماک، السفیر، ۱۰/۹/۱۹۹۰٫}

_{۱۶) الصهیونیه فی امیرکا، ش ۹۲ – ۹۳٫}

(بسم الله الرحمن الرحیم)

هزاره‌گرایی مسیحی (1)
اینکه عامل تاریخ و گذشت زمان تا چه حد می‌تواند در محتوا و ماهیت عقاید دینی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی اثرگذار باشد، خود موضوعی قابل توجه - والبته تأمل‌برانگیز - می‌تواند باشد. در حوزه عقاید و باورهای دینی گفته شده است که آموزه یا آموزه‌هایی توانسته‌اند در زمانی خاص منشأ تحولات ودگرگونی‌های چشمگیری واقع شوند، در حالی که همان آموزه‌ها در زمانی دیگر بی‌اثر شده یا مورد غفلت قرار گرفته‌اند. همچنین برخی محققان برآنند که بخش یا عناصری از پیکره باورهای دینی از آغاز پیدایش یک دین خاص پدید نیامده‌اند، بلکه در مقطعی معین از تاریخِ آن دین ظاهر شده و بنابراین نمی‌توانند ناظر به تمامی گذشته آن دین باشند. در مقابل این دیدگاه نیز دیدگاه دیگری وجود دارد که معتقد است آموزه‌های شناخته شده و اصلی هر دین، ریشه در ساختار و ماهیت جهان‌شناسی آن دین دارد، ولی در هر زمان بالنسبه صورت آشکار یا نهفته‌ای پیدا می‌کند.
دیدگاه‌ها و فرضیات مذکور در خصوص مفهوم «هزاره‌گرایی» و وجوه مختلف آن کاملاً صادق است. امروزه افراد یا گروه‌هایی مثلاً در دنیای مسیحیت وجود دارند که معتقدند اندیشه هزاره‌گرایی ریشه‌ای عمیق در تاریخ بشر و پیشینه‌ای معادل پیشینه ادیان الهی دارد. از این گروه‌ها مبلغانی هستند که مدعی‌اند هر فرد مؤمن به عیسی مسیح باید صورتی از هزاره‌گرایی را بپذیرد؛ گویی باور به این معنا، از لوازم ایمان مسیحی به شمار می‌رود. در مقابل این افراد و گروه‌ها نیز کسانی هستند که معتقدند «هزاره‌گرایی» ریشه تاریخی ندارد و به ویژه اگر صورت متأخر آن را در نظر بگیریم، این معنا یا نظریه عمری کمتر از دو هزار سال دارد؛ یعنی آموزه هزاره‌گرایی از متن اناجیل و گفتار عیسی مسیح بر نمی‌آید. اینان منشأ چنین عقیدهای را به آیین‌های غیرالهی و احیاناً سنت‌های شرکت نسبت می‌دهند. بدین ترتیب مطابق دیدگاه مذکور، ریشه هزاره‌گرایی را باید بیشتر شدر ذهن و وضع روحی انسان‌ها جستجو کرد، نه در آموزه‌ها و تعالیم اصلی ادیان الهی.
باری، به نظر برخی محققان نظیر ویلیام کاکس، ریشه‌ها و مبادی هزاره‌گرایی را نباید به استناد شواهد تاریخی مورد ارزیابی قرار داد، بلکه صرف نظر از اعتقادات گروه‌های مذهبی، شعارها و برخی حرکت‌های اجتماعی، باید به خود کتاب و متون مقدس رجوع کرد واز مطالب و مظامین آن کمک گرفت (1) و بنابراین صحت و سُقم نظریات هزاره‌گرایانه را بایستی با قراین و شواهد کلام خداوند بسنجیم. دیگر محققانی هم هستند که معتقدند پرسش از هزاره‌گرایی و نظریات مربوط به بازگشت و رستاخیز و...، اساساً پرسش‌هایی است در حوزه اعتقادات کلامی و بنابراین بدون پیش‌داوری خاصی باید پاسخ آن را از کتاب مقدس و متون اصیل دینی دریافت کرد. (2) اما در عین حال نباید وجه تاریخی و تحول تدریجی این نظریات را نادیده گرفت و بنابراین شایسته است هم کتاب مقدس و مضامین آن و هم عنصر تطوّر تاریخی در این بررسی و پژوهش مورد توجه قرار گیرد.

الف) هزاره‌گرایی در سنت یهودی

عقیده به ادوار هزار ساله - و به تعبیری هزاره‌گرایی - در سنت یهودی در اساس به آموزه چگونگی خلقت عالم در تورات باز می‌گردد. در نخستین کتاب از اسفار پنج گانه تورات، یعنی سفر پیدایش (3) (یا سفر تکوین) به مراحل آغازین پدید آمدن موجودات و اعیان اشاره شده و بر اساس آن هر کدام از طبقات موجودات در وقت و مقام معینی از عدم به وجود درآمده‌اند. این کتاب اختصاصاً از آغاز خلقت تا زمان فوت یعقوب را روایت می‌کند. به اختصار می‌توان گفت کتاب پیدایش به دو بخش اصلی تقسیم می‌شود: بخش اول شامل بیانی در خصوص ایجاد ممکنات و آفرینش مخلوقات می‌باشد (4) و بخش دوم شامل بیانی در خصوص خلقت انسان و جریان هبوط او به زمین و نیز داستان حضرت ابراهیم (علیه السلام) تا احوالات یعقوب نبی (علیه السلام) می‌گردد، (5) به نحوی که بخش دوم به مثابه شرحی بر بخش نخست تلقی شده است. در بخش نخست پیدایش زمین و آسمان به دست خداوند در خلال شش روز به قرار زیر توصیف گردیده است:
روز اول: پیدایش نور؛ روز دوم: پیدایش آسمان‌ها، نظم و جداسازی آن از زمین؛ روز سوم: جداسازی آب‌ها از خشکی و پدید آمدن علف‌ها؛ روز چهارم: پیدایش نور آفتاب و سایر کواکب؛ روز پنجم: پیدایش حیوانات و مرغان هوا؛ روز ششم: پیدایش حیوانات صحرا و حشرات و بالاخره پیدایش انسان به صورت الهی؛ روز هفتم: روز استراحت خداوند پس از پیدایش آسمان‌ها و زمین و انسان.
در باب استعمال واژه «روز» در این کتاب باید گفت که از نظر غالب مفسران و محققان کتاب مقدس، مراد از این واژه فاصله متعارف طلوع تا غروب خورشید و یا ساعات یک شبانه روز نیست، بلکه تمثیلی است از یک مقطع زمانی که به مراتب از تلقی رایج طولانی‌تر و دامنه‌دارتر است، چنان که در همین کتاب بارها از واژه‌هایی چون «روز بیداری»، «روز اشرار» و «روز انتقام» یاد شده و آن گونه که از برخی فقرات کتاب مقدس بر می‌آید، هزار سال در حضور خداوند همچون یک روز در نظر آدمیان است؛ (6) و از همین جا عقیده به وقوع احوالات خاص کیهانی و پدید آمدن امور نو و خارق‌العاده در هر یک هزار سال شکل گرفته است. در سنت یهودی و پس از آن در سنت مسیحی، پایان هر هزار سال و آغاز هزاره بعدی به مثابه نقطه عطفی در کل عالم و تقدیر همه جانبه آن تلقی می‌شود و با گسترش تاریخی این دو سنت و بروز نگرش‌های تأویلی و استعاری در قرائت کتاب مقدس، تدریجاً جریان کلی حوادث عالم - و به ویژه ظهور منجی و مسیحا - و تحقق وعده‌های کتاب مذکور در قالب هزاره‌باوری و اندیشه‌های هزاره‌گرایی توصیف و توجیه گردید. با توجه به آنچه که در فصول پیشین مطرح گردید، مقوله مهم و بنیادی «موعودگرایی» و «اندیشه نجات» در دو سنت یهودی و مسیحی، با ادبیات مکاشفه‌ای و دعاوی هزاره‌گرایانه پیوند یافته و در نتیجه این مقوله از محدوده یک باور کلامی محض به صورتی از اندیشه اجتماعی، سیاسی و اخلاقی در مذاهب مختلف یهودیت و مسیحیت مبدل گردیده است. در اینجا می‌توان پرسید آیا قرینه این باور را می‌توان در دیگر سنت‌های آیینی و دینی نیز مشاهده کرد یا خیر؟
شاید گزافه نباشد که بگوییم هزاره‌باوری وتمایلات هزاره‌گرایانه تنها به دو دین یهودیت و مسیحیت محدود نشده و در اکثر ادیان و آیین‌های مشهور عالم ریشه دارد. در غالب این ادیان عنصر کلیدی آن است که در زمانی - دور یا نزدیک - نیروها و عوامل خیر بر نیروها و عوامل شر غلبه خواهند کرد و به دنبال آن دوره‌ای طولانی سرشار از صلح و آرامش پدید خواهد آمد. با این وصف می‌توان گفت به رغم جنبه‌ها و عناصر قومی و منطقه‌ای در ایده‌های هزاره‌گرایانه، از دیگر معانی یا مفاد هزاره‌باوری، جهان‌شمول بودن آن است؛ هر چند نقطه آغازین آن منطقه یا محدوده خاصی از عالم باشد. شاید بتوان گفت اعتقاد به دوره هزار ساله صلح و رهایی از نیروهای شر نخستین بار در آموزه‌های دینی زردشت مطرح شده، زیرا اعتقاد بر این است که این دین قبل از دوره اسارت بابلی یهودیان ظاهر شده و در درون اسارت در منطقه بین‌النهرین، مورد استقبال آنان واقع گردیده است. زردشتیان خود معتقدند نخستین مردمانی بوده‌اند که مفهوم خدای قادر مطلق (همه توان) (7) و ظهور منجی (سوشیانت) (8) را به منظور صیانت عالم از نیروهای شری که همه جا را فرا می‌گیرند، طرح کرده و تعلیم داده اند. (9) در آینی‌های هندو - چینی نیز قراین متعددی از حرکت دوری زمان و گردش منظم و هدفمند حوادث و رویدادها وجود دارد که بعضاً با فواصل زمانی صد، هزار یا چند هزار سال از یکدیگر متمایز می‌شوند. به جهت اختصاص بحث حاضر به هزاره‌گرایی سنت مسیحی - و قبل از آن سنت یهودی - مرور تاریخی موضوع را از همین نقطه آغاز می‌کنیم.
در میان کتاب‌ها و نوشته‌های دین یهود به غیر از رسایل و نوشته‌های عهد عتیق، مجموعه کتابهای فرعیِ (مجعول) (10) این سنت نیز مشحون از عبارات و آموزه‌هایی درباره آینده عالم و صلح جهان‌شمولی است که توسط بندگان خداوند برقرار می‌شود. (11) تفاوت عمده و مهم میان این دو دسته از نوشته‌ها (کتاب‌های قانونی و کتاب‌های قانونی ثانی) این است که در متون عهد عتیق، اراده خداوند است که مدار و محور چگونگی آینده بشر است ولی در متون مربوط به کتاب‌های ثانی، به نظر می‌رسد این اراده انسان‌ها - به ویژه انسان‌های برگزیده، قهرمان و اساطیر - است که مسیر تاریخ و چگونگی سرنوشت بشر را رقم می‌زند. به هر روی، مهم آن است که در این نوشته‌ها دیدگاه هزاره‌گرایی جایگاه مهمی دارد و چنانچه به شرایط زمانی نگارش این نوشته‌ها توجه کنیم، در می‌یابیم که آن دوران، دوران اغتشاش دینی و احیاناً محدودیت‌های اعمال شده در مورد پیروان این دین بوده است. بدین ترتیب علاوه بر تأثیر آشکار هزاره باوری زردشتی در دیگر سنت‌های دینی، وجود شرایط خاص اجتماعی هم زمینه را برای امید به اینکه اراده خداوند دخالت کرده، دشمنان را نابود و صلح جهانی را برقرار خواهد ساخت نیز فراهم ساخته بود. (12)
در مورد سنت یهودی باید اضافه کنیم که مفهوم هزاره‌گرایی عمیقاً با فرجام‌شناسی (13) و مفهوم رستاخیز و چگونگی پایان عالم در این سنت پیوند دارد. در زمین مبادی و عناصر فرجام شناسانه سنت مذکور پژوهش‌های گسترده‌ای صورت گرفته و می‌گیرد و گروهی از محققان را به این برداشت سوق داده که مفهوم «رستاخیز و معاد» در یهودیت تاریخی، از سنت‌های غیر دینی و مشرک حوزه فلسطین و یونان و بین‌النهرین متأثر گردیده و طبعاً از صورت اولیه دینی و وحیانی خودخارج گردیده است. (14) خاستگاه‌های معادشناسی یهودیت نشان می‌دهد که از زمان انبیای عهد عتیق، چهره‌ها، قهرمانان و رهبران این دین همواره در میان دو قطب الوهیت و جسمانیت در نوسان قرار داشته و خواننده متون مربوط به آنها در این زمینه با یک تصویر دوگانه مواجه می‌گردد:
از یک سو نظم و ساختار نهایی عالم (آخر الزمان) با ظهور چهره‌ای به عنوان «پادشاه مسیحایی» (15) تکوین و قوام می‌یابد واز سویی دیگر نظم یاد شده به واسطه ظهور و دخالت خود خداوند پدید می‌آید. بنابر این در این مرحله دو مفهوم متقابل و ناسازگار «پادشاه مسیحایی» و «سلطنت خداوند» (16) ظاهر می‌گردند، بدون آنکه تلاشی برای سازگاری و رفع تعارض آنها صورت گیرد. اگر به دقت بررسی شود، در آنجا که سخن از پادشاه مسیحایی به میان آمده، جنبه‌های ناسوتی و عناصر انسان گونه بر مفاهیم الوهی غلبه دارد و لذا این تردید مطرح می‌شود که معادشناسی یهود - به ویژه در آنجا که به مجموعه کتاب‌های ثانی (فرعی) مربوط می‌گردد - به شدت از عناصر برون دینی تأثیر پذیرفته است؛ هر چند برخی از محققان تلاش می‌کنند این جنبه را نیز به گونه‌ای موجه جلوه دهند و ادعا کنند که عقاید و باورهای اقوام مشرک تنها در حاشیه سنت یهودی حضور داشته اند، نه در متن و نوشته‌های اصلی دینی این سنت. (17)
به نظر می‌رسد بر مبنای نوشته‌ها و رسایل عهد جدید، عیسی مسیح با همین وجه از باورهای شرک‌آلود درباره هزاره‌گرایی و سلطنت دنیوی مبارزه می‌کرده است و البته یهودیان عصر او نیز با اعتقاد به همین وجه دنیوی، با عیسی مسیح مقابله می‌کرده اند. مدارک فراوانی در دست است که یهودیان عصر عیسی مسیح از اینکه پیامبر خدا به جای تبلیغ و گسترش «قدرت»، منادی «رأفت» و مهربانی است ناخشنود بوده‌اند. بر طبق مضامین عهد جدید، برخی از اطرافیان و نوکیشان دین مسیح به غلبه عیسی بر دشمنانش و بر پایی حکومت این جهان وی اعتقاد داشته‌اند. مثلاً در اناجیل آمده است که در هنگام عروج عیسی مسیح، یکی از رسولان از وی سؤال می‌کند که آیا در همین زمان است که حکومت و سلطنت‌اش را بر پا خواهد کرد؟ (18)؛ ولی تا زمان فرا رسیدن «عید پنجاهه‌ی» (19) یهودیان، آنها درنیافتند که سلطنت و حکومت او کاملاً روحانی و نه جسمانی است. اما در عین حال با دقت و تأمل در مطاوی کتاب مقدس، به نظر می‌رسد امید به سلطنت مسیحایی از دل سنت یهودی به مضامین عهد جدید راه یافته است، به طوری که بر اساس گزارش این کتاب، پطرس (20) در زمان عید مذکور اعلام می‌کند که عیسی مسیح در کنار خداوند بوده و او همان مسیحای موعود است. با این وصف پیشگویی‌ها درباره سلطنت عیسی مسیح در هنگام معراج و رستاخیز او به واقعیت خواهد پیوست:
... ولی چون پیامبر بود، می‌دانست خداوند قول داده و سوگند یاد کرده که از نسل او، مسیح را بر تخت سلطنت او بنشاند؛ او این مطلب را پیش از رستاخیز مسیح دیده بود ... (21)

ب) ریشه‌های هزاره‌گرایی در کتاب مقدس

امروزه التهاب ناشی از هزاره‌باوری بر بسیاری از شئون زندگی دنیای مسیحیت سایه افکنده است، اما شاید عموم مسیحیان به این امر وقوف ندارند که منشأ تصور ادوار هزار ساله ریشه در شش آیه باب بیستم مکافشه یوحنا دارد؛ به گونه‌ای که نویسنده پنج بار در آن از ادوار هزار ساله سخن گفته است:
و دیدم فرشته‌ای را که از آسمان نازل می‌شود و کلید هاویه را دارد و زنجیری بزرگ بر دست وی است. و اژدها یعنی مار قدیم را که ابلیس و شیطان می‌باشد، گرفتار کرده، او را تا مدت هزار سال در بند نهاد. و او را به هاویه انداخت و در را بر او بسته، مُهر کرد تا امت‌ها را دیگر گمراه نکند تا مدت هزار سال به انجام رسد؛ و بعد از آن می‌باید اندکی خلاصی یابد.
و تخت‌ها دیدم و بر آنها نشستند و به ایشان حکومت داده شد و دیدم نفوس آنانی را که به جهت شهادت عیسی و کلام خدا سر بریده شدند و آنانی را که وحش و صورتش را پرستش نکردند و نشان او را بر پیشانی و دست خود نپذیرفتند که زنده شدند و با مسیح هزار سال سلطنت کردند، و سایر مردگان زنده نشدند تا هزار سال به اتمام رسید. این است قیامت اول. خوشحال و مقدس است کسی که از قیامت اول قسمتی دارد. بر اینها موت ثانی تسلط ندارد، بلکه کاهنان خدا و مسیح خواهند بود و هزار سال با او سلطنت خواهند کرد. (22)
باید توجه داشت هزار سالی که در مکاشفه یوحنا آمده با هیچ هزار سال خاصی در تجربه بشر مطابقت ندارد، بلکه تنها می‌توان گفت منظور، آن هزار سال پایانی است که به رستاخیز مردگان و روز داوری عظیم (23) ختم می‌شود اما برای پی بردن به منشأ تقسیم زمان به ادوار هزار ساله باید به ادبیات مکاشفه‌ای (24) یهود در نوشته‌ها و رسایل عهد عتیق و نیز کتاب‌های قانونی ثانی (فرعی) (25) مراجعه کرد؛ ادبیات و نوشته‌هایی که بنابر عقیده برخی مورخان غربی، در زمان تبعید بابلی و نیز اواخر دوره دوم بنای بیت‌المقدس (و بنابر گفته یهودیان «معبد سلیمان») و در فاصله سال‌های 200 تا 70 پیش از میلاد تکوین یافته است. در این میان حتی مضامین و محتوای مزامیر (26) - که به داود نبی (علیه السلام) نسبت داده می‌شود - نیز مورد توجه و استناد قرار گرفته است. به احتمال زیاد مفهوم هزاره‌گرایی را گروهی از مسیحیان اولیه به عنوان یک اصل دینی مسلم پذیرفته و با استناد به مطالب عهد جدید، صورتی نظام‌مند و مکاشفه‌ای به آن دادند.
اگر میان رسایل و نوشته‌های عهد عتیق بتوان نوعی تقدم و تأخر زمانی تشخیص داد، ایده تقسیم زمان به ادوار هزار ساله نخستین بار در مزامیر داود نبی آمده است، آنجایی که درباره خداوند چنین توصیفی را می‌خوانیم:
... زیرا که هزار سال در نظر تو مثل دیروز است که گذشته باشد و مانند پاسی از شب. (27)
در عهد جدید و در ضمن یکی از رساله‌های پطرس نیز به نحو صریح و روشن‌تری می‌خوانیم:
لکن‌ای حبیبان، این یک چیز از شما مخفی نماند که یک روز نزد خداوند چون هزار سال است و هزار سال چون یک روز. (28)
برخی از مفسیران کتاب مقدس ریشه مفهوم هزاره را به قبل‌تر از این زمان نیز برده و اصل آن را در سفر پیدایش می‌دانند. همان‌گونه که پیش از این گفتیم، اینان جریان شش روز خلقت در این رساله و به دنبال آن روز هفتم - یوم السبّت - یعنی روزی که خداوند دست از کار کشید (29) را مطابق با ادوار تاریخ بشر که دقیقاً شش هزار سال به درازا می‌کشد تعبیر کرده و بر این باورند که در پایان تاریخ عالم، پایان «روز» یا «هزاره» هفتم می‌آید که همانند «یوم السبّت»، دوره صلح و آرامش عالم است. در سنت مسیحی، «یوم السبت» به معنای رهایی و آرامش و خلاصی از وسوسه و سیطره شرور و شیاطین در زمین است. در میان مسیحیان، هزاره‌گرایی اساساً به «سلطنت هزار ساله مسیح» و به طور کلی به هر دیدگاه آرمانی درباره دوره‌ای جدید و متحول اشاره دارد.
از شواهد و قراین دیگری که در سنت یهودی به عنوان منشأ مفهوم هزاره بدان استناد می‌شود، گفت‌و‌گویی است که میان دو روحانی یهود در باب تقسیم تاریخ شش هزار ساله بشر جریان یافته و در ضمن آن به نابودی جهان در هزاره هفتم اشاره گردیده است. (30) بسیاری از جمعیت‌های یهودی در قرن نخست میلادی بر این اعتقاد بودند که ظهور «مسیحا» و «منجی» قریب‌الوقوع است. در برخی فقرات تلمود که در حدود قرن ششم میلادی به نگارش درآمده، ادعا شده است که به تعویق افتادن ظهور مسیح، نتیجه نابودی یهودیان به دست رومی‌ها بوده و نمونه بارز آن تخریب بیت‌المقدس در سال 70 میلادی و پس از آن سرکوب شورش گروهی از یهودیان به دست رومی‌ها در سال 135 میلادی می‌باشد. بر مبنای این شواهد و دیگر قراین تاریخی می‌توان گفت اساس مفهوم هزاره از سنت یهودی به سنت مسیحی راه یافته، هر چند که عموم یهودیان به «مسیحا» (31) بودن «عیسی» (32) اعتقاد نداشتند و هنوز هم بر این اعتقاد مانده‌اند. با وجود این، باورها و نوشته‌های سنت یهود چنان تأثیری را در سنت مسیحی گذاشت که «هزاره‌باوری» نزد مسیحیان به مفهومی بنیادین مبدل شد؛ چنان که تاریخ هزاره محور بشر امروز عمدتاً به شخص عیسی مسیح و ظهور مجدد او ختم می‌گردد. قدیمی‌ترین شرح مختصر و نظام‌مند مسیحی شدر باب تقسیم هزاره‌ای تاریخ که در نهایت به روز داوری خداوند ختم می‌شود در نامه بارنابا (33) آمده است که تاریخ نگارش آن به اواخر قرن اول و اوایل قرن دوم میلادی باز می‌گردد. این نوشته نزد بسیاری از مسیحیان «مقدس» شمرده شده و حتی برخی آن را جزو رسایل اصلی و قانونی (34) کتاب مقدس می‌دانند. در بخشی از این اثر نویسنده نامه می‌نویسد:
او درباره یوم السبّت در آغاز خلقت سخن به میان آورده است: و خداوند در شش روز کارهایش را به اتمام رساند و روز هفتم را روز پایان کار قرار داد و در آن روز به استراحت پرداخت و آن روز را تطهیر کرد.
اما‌ ای دوستان! توجه داشته باشید که معنای به پایان رساندن در شش روز چیست؟ مراد از آن این است که خداوند همه امور را در شش هزار سال به اتمام می‌رساند، زیرا هر روز برای او مطابق هزار سال می‌باشد ... بنابراین دوستان بدانید که در شش روز، یعنی در شش هزار سال است که تمامی امور عالم به اتمام می‌رسد. و خداوند در روز هفتم دست از کار می‌کشد، این بدان معنا است که هنگام آمدن فرستاده‌اش آنچه را در شش روز خلقت انجام داده، ویران خواهد کرد و کافران را محاکمه و خورشید و ماه و ستارگان را دگرگون خواهد ساخت و سپس واقعاً در هفتیمن روز استراحت می‌کند. (35)
این دیدگاه که بر طبق آن خداوند، عالم مادی را در شش روز خلق کرده و در «یوم السبت» دست از کار کشیده و به استراحت پرداخته است، و اینک در یک دوره شش هزار ساله می‌خواهد عالم روحانی جدیدی را خلق کند که از هر جهت کامل باشد، دیدگاهی معمول در آغاز کار کلیسا به شمار می‌آمد که بارها آباء کلیسا آن را تکرار کرده‌اند. در عالم ما نمادگرایی مکاشفه‌ایِ (36) «شش»، عدد فعالیت‌های نوع بشر بدون کمک مبدأ الوهی است و عدد هفت نماد کمال یا تمامیتی است که سلطنت خداوند (=یوم السبّت) به وجود آورده است. در میان رسایل عهد عتیق، کتاب دانیال نمادگرایی قابل ملاحظه‌ای در مورد عدد شش عرضه کرده است. در این کتاب از ساخت مجسمه‌ای به دستور پادشاه بابل - بخت النّصر - خبر داده می‌شود که اندازه آن با عدد شش و مضرب‌هایی از آن مطابق است. (37) به نظر می‌رسد نویسنده مکاشفه یوحنا با آگاهی از این تصویر عرضه شده در کتاب دانیال، شرحی از اوصاف و خصوصیات پیامبری دروغین یا شخصیت مسیح دروغین (=دجّال) را بیان می‌کند که در روزهای پایانی عالم، مجسمه یا تندیسی از یک حیوان پدید آورده و نمایانگر سلطنت پایانی عالم است. در این رساله، عدد شش کلید پی بردن به هویت اوست:
... در اینجا حکمت است. پس هر که فهم دارد، عدد وحش را بشمارد، زیرا که عدد انسان است و عددش ششصد و شصت و شش است. (38)
فصل سیزدهم مکاشفه یوحنا شخصیت نهایی «دجّال» (39) را با عدد نمادین 666 مشخص کرده که در پایان ششمین هزاره تاریخ بشری، جهان را به پرستش تصویر یا تندیسی از یک حیوان دعوت می‌کند و در واقع با این عمل بار دیگر فرمانروایی بابلی‌های مشرک را احیا می‌کند، ولی نزد مسیحیان بابل مبدل به روم شده است. (40) در طی قرون متمادی تبین‌های گوناگون درباره نماد 666 و معانی رمزی آن عرضه شده که ظاهراً یکی از آنها به نحو خاصی مورد توجه جامعه علمی قرار گرفته است. در این خصوص گفته شده که نویسنده رساله مکاشفه یعنی یوحنای رسول که در فاصله میان فرمانروایی دو امپراتور رومی یعنی نرون (41) و دامیتین (42) زندگی می‌کرده (68-69 م)، نرون را به منزله تجّسمی از خصایص حیوانی و خشونت در نظر داشته است. ظاهراً میان نام نرون و عدد 666 بر اساس حروف الفبای عبری نوعی ارتباط مفهومی قابل تشخیص است. نگارش نام نرون به زبان یونانی هم گویای ارتباطی میان نام عددی خاص است.
... اگر نام نرون (Nero) را بخواهیم به یونانی بنویسیم، شبیه به این خواهد بود: Nεpwv Kxōxp=Nero Ceasar . مجموع ارزش عددی این حروف در یونانی معادل 1332 است که اگر ندانیم 1332 در واقع حاصل 1332=2×666 است، عددی کاملاً عادی به نظر می‌رسد. مؤلف مکاشفه یوحنا آشکارا به خواننده زیرک خود یادآور شده که نرون نماد دجّال است، اگرچه نرون آمده و رفته است، ا ما نرون دوم در راه است، در عین حال احتمال اندکی وجود دارد که امپراتور دامیتین، کسی که مسیحیان را شکنجه و اذیت می‌کرده است، مدنظر او باشد.
شاید این امر تصادفی نباشد که اعداد رومی - (500) D و (100) C و (50) L و (10) X و (5) V و (1) I - در مجموع معادل 666 می‌شوند! روم و اکثر فرمانروایان فاسدش به نظر می‌رسد نمایانگر تمامی حیوانات فصل سیزدهم مکاشفه یوحنا باشند. در مقابل، یقیناً نزد مسیحیان اولیه پوشیده نبوده است که مجموع ارزش عددی نام و لقب عیسی مسیح (43) در یونانی: Lesous = 888 می‌شود، که در این دیدگاه، چیزی ورای عدد هفت یا کمال و مانند آن را نشان می‌دهد. (44)
اگرچه متنی را که از مکاشفه یوحنا در دست داریم، تنها به هفتمین دوره هزار ساله اشاره دارد، اما مؤلف آن آشکارا مخاطبینی را فرض کرده که با این تصور به عنوان امری کلی آشنا هستند و از این رو به سادگی می‌تواند نقایص و کاستی‌های آن را پر کند. در متون و نوشته‌های مکاشفه‌ای دو سنت یهودی و مسیحی، این تصور که شش هزار سال تاریخ بشری مطابق با طرح و نقشه‌ای الهی و سلسله‌ای از رویدادهای متوالی و منظم می‌باشد که البته با طرح و اراده الهی هماهنگی دارد، امری رایج و قانع کننده است، اما این تصور به مفهوم حساس‌تری پیوند خورده که در نظر بسیاری از پیروان این دو دین وقوع آن نزدیک است. این چیزی نیست جز مفهوم آخرالزمان! البته اگر کسی بتواند تعیین کند که در کجای این سلسله هزاره‌ها، آخر‌الزمان معنای عینی و ملموس - یعنی تعیّن عددی - می‌یابد یقیناً توجه میلیون‌ها انسان را به خود جلب می‌نماید و این چیزی بود که در پایان هزاره دوم و آغاز هزاره سوم بسیار رونق گرفته بود.
در پایان قرن بیستم نوشته‌ها و سخنرانی‌های متعددی به این موضوع اختصاص داشت، حتی برخی بر آن شدند که بر مبنای تقویم عبری یا رومی و محاسبه اعداد و ارقامی که در عهد عتیق در خصوص پیدایش حضرت آدم (علیه ‌السلام)، توفان نوح (علیه ‌السلام)، نبوت ابراهیم (علیه ‌السلام) و مهاجرت و تبعید بنی‌اسرائیل ذکر شده، به محاسبه زمان پیدایش آدم (علیه ‌السلام) تا زمان حاضر بپردازند و بر این مبنا تاریخ جهان را از زمان پیدایش بشر تا سال 1999 معادل 5999 سال تعیین کردند! با این وصف با آغاز سال 2000، هزاره ششم از تاریخ جهان نیز سپری شده و هفتمین هزاره آغاز می‌گردد. (45)
اما از سویی دیگر، اکثر انسان‌ها معتقد نیستند که عمر این جهان و حتی پیشینه خلقت آدم تنها 6000 سال باشد. به یقین می‌توان گفت انسان صاحب فکر (46) از ده‌ها هزار سال پیش تا کنون بر روی زمین می‌زیسته و عدد 6000 سال در مقابل تحولات این جهانی بشر همانند یک پلک بر هم زدن می‌باشد. در واقع پیروان این نگرش راه درازی را برای رسیدن به نقطه نهایی تحولات این جهان قایل‌اند و بر این مبنا معتقدند که سخن گفتن از «پایان تاریخ» بسیار زود هنگام است.
با این حال، میلیون‌ها نفر در جهان هستند که این اعداد و ارقام مطرح شده در کتاب مقدس را مطلق وحقیقی دانسته و معتقدند خلقت نخستین انسان‌ها - یا نخستین موجودات برخوردار از نفس انسانی - به زمان آدم و حوا، یعنی 4000 سال پیش از میلاد باز می‌گردد. اما در مقابل، بسیاری از مؤمنان به کتاب مقدس نیز هستند که تاریخ حیات و زندگی انسان بر روی کره خاکی را برابر با میلیون‌ها سال می‌دانند و روزها و اوقات مطرح شده در سفر پیدایش را به ادوار زمانی استعاره‌ای - یعنی فواصل چند هزار ساله یا حتی میلیون سال - تفسیر می‌کنند، اما با وجود این، تاریخ ظهور تمدن‌های کهن - تمدن‌های مصر، سومر، چین و ایران - حدوداً به 4000 سال قبل از میلاد باز می‌گردد. بدین ترتیب، کسانی که ارقام موجود در کتاب مقدس را به گاه شماری استعاره‌ای در مقابل گاه شماری علمی تحویل می‌کنند، هنوز هم می‌توانند باور داشته باشند که تاریخ بشری مسیر قهری خود را طی می‌کند. البته آنچه که درباره این طرح گاه شماری 6000 ساله قابل توجه است و به منزله شاخص و معیار اخذ شده - یعنی اینکه سال 2000 میلادی برابر است با 6000 سال پس از خلقت حضرت آدم (علیه ‌السلام) - این است که گاه شماری مذکور ارتباط نزدیکی با تاریخ تولد حضرت عیسی (علیه ‌السلام) دارد. البته باید توجه داشت که تمامی این اعداد و ارقام مأخوذ از کتاب مقدس نسخه عبری است و لذا هنوز هم شاهد ارتباط تنگاتنگ میان تقویم‌های عبری و مسیحی می‌باشیم.
با تمامی این ملاحظات باید توجه داشت که اساساً پایان دو هزارمین سال پس از تولد عیسی مسیح هیچ برجستگی خاصی در کتاب مقدس ندارد. به علاوه هیچ عبارتی در عهد جدید که به نحو خاصی به ظهور «عصر مسیح» (47) در پایان سال 2000 میلادی اشاره داشته باشد، به چشم نمی خورد. تنها عبارت مورد استناد هزاره‌گرایان در عهد جدید، همان باب بیستم مکاشفه یوحنا است که اگر آغاز هفتمین هزاره عالم مصادف با دو هزار سال پس از میلاد مسیح باشد، آنگاه آغاز «عصر مسیح» امری حتمی خواهد بود! اما مشکل دیگری که در خصوص ارتباط «تاریخ تولد حضرت عیسی» با «تاریخ ظهور مسیح» در پایان چهارمین هزاره جهان وجود دارد این است که اکثر محققان معاصر بر این باورند که عیسی مسیح دقیقاً 2000 سال پیش متولد نشده است. ظاهراً این تردید و اشتباه به خطایی باز می‌گردد که دیونوسیوس کوچک، (48) راهب و متکلم قرن ششم میلادی در محاسبه‌اش دچار آن شده است.
بنابر گزارش‌های مورخان، دیونوسیوس به زمان فرمانروایی امپراتور رومی، دیوکلتیان (49) (245-313 م. فرمانروایی: 284-305 م) که دشمن سرسخت مسیحیان بوده، توجه داشته است. دیونوسیوس معتقد بود که تقویم موجود باید بر طبق تاریخ تولد عیسی مسیح مجدداً تنظیم شود، از این رو سال 754 تقویم رومی - که بر مبنای تاریخ تأسیس امپراتوری روم تنظیم شده بود - مبدأ سال میلادی قرار گرفت و به همین خاطر آن را «سال خداوند» (50) نامید؛ یعنی نخستین سال تولد عیسی مسیح که قبل از هیچ سال دیگری نیست. تدریجاً این تقویم و مبدأ تاریخی رونق گرفت و در زمان فرمانروایی شارلمانی (51) (قرن نهم میلادی) به تقویم رسمی عالم مسیحیت تبدیل شد.
اما نکته اینجاست که «تقویم گرگوری» (52) که امروزه مورد استفاده غربی‌هاست، بر مبنای محاسبات دیونوسیوس در خصوص تعیین تاریخ تولد عیسی مسیح شکل گرفته و به عنوان مبدأ تاریخ میلادی که توسط پاپ گرگوری هشتم (53) در قرن شانزدهم اعلام گردید، تنظیم شده است. به هر حال، امروزه خطای دیونوسیوس مذکور روشن شده است: او در محاسباتش در خصوص تاریخ مرگ حاکم رومی هرودوس (54) که فی‌الواقع در سال چهارم قبل از میلاد رخ داده، چندین سال را نادیده گرفته است. محاسباتی که امروزه درباره تاریخ تولد عیسی مسیح انجام می‌گیرد بر مبنای ارجاعات موجود در انجیل متی است و بر این مبنا اعتقاد دیگری شکل گرفته که اعلام می‌دارد تولد عیسی مسیح قبل از مرگ هرودوس بوده است. روی هم رفته، اکثر محققان بر این اعتقادند که عیسی مسیح چندین سال قبل از سالی که به عنوان نخستین سال میلادی شهرت یافته، به دنیا آمده است و غالباً سال‌های 7 تا 5 پیش از میلاد و برخی نیز سال‌های 3 تا 2 پیش از میلاد را تاریخ تولد واقعی او می‌دانند. (55) با این اوصاف، اگر هزاره‌ها را بر مبنای تولد عیسی مسیح، به شویه‌ای که امروزه مورد توجه اغلب محققان قرار گرفته است، محاسبه کنیم، در واقع چندین سال است که وارد هزاره جدید سلطنت مسیح شده‌ایم. در خوش‌بینانه‌ترین حالت، ورود بشر به هزاره جدید در سال‌های 1994 تا 1998 به وقوع پیوسته است، اما در هر صورت همچنان این ابهام باقی می‌ماند که چه تاریخ دقیقی میان سال‌های سوم تا هفتم قبل از میلاد را می‌توان به عنوان سال تولد عیسی مسیح تعیین کرد. از سوی دیگر برخی محققان بر این اعتقادند که محاسبه هزاره را نه بر اساس سال تولد، بلکه بر مبنای تاریخ مصلوب شدن عیسی مسیح (یعنی سال 28 یا 33 میلادی) باید در نظر گرفت و بدین ترتیب هزاره سوم در سال 2028 یا 2033 میلادی آغاز خواهد شد. اما به رغم تمامی این ملاحظات، سال 2000 آن چنان معنای نمادینی را پیدا کرد که در میان قاطبه مسیحیان، باید سرفصل تحولات بزرگ و چشمگیری در کل جهان تلقی شود و به طور قطع به عنوان سومین هزاره پس از تولد عیسی مسیح لحاظ گردیده است. این بدان معناست که مفسران مکاشفه یوحنا خود را در موقعیت منحصر به فردی می‌بینند، زیرا برای نخستین بار در تاریخ، امکان مشاهده تمامی وقایع در پایان هزاره ششم تمدن بشری، یعنی همان موقعیت وزمان معینی که تمامی یهودیان و مسیحیان باستان به آن می‌اندیشیدند و در رؤیای رسیدن به آن بودند، بر ایشان فراهم آمده است. چیزی حدود 1900 سال بود که مفسران به اصطلاح «آینده‌گرا» (56) در تلاش برای رسیدن به موقعیتی بودند که پیشگویی‌های رمزی مکاشفه یوحنا لباس واقعیت بر تن کند. در نظر بسیاری از مسیحیان، کنایات و استعارات به کار رفته در رساله مذکور، مصادیق معینی داشت و برای نمونه و مظهر «حیوانیت»، امپراتوری روم بود و بعدها نیز می‌توانست تدریجاً دامنه‌ای از خود دستگاه کلیسای رُم تا آلمان نازی در قرن گذشته را در بر بگیرد.
با توجه به آنچه که درباره ریشه‌های هزاره‌گرایی در کتاب مقدس گفته شد، می‌توان نتیجه گرفت که مجموعه‌ای از قراین صریح و مبهم در این کتاب در ظهور و استمرار هزاره باوری نقش داشته است، اگر چه قراین صریح هم بی‌نیاز از تفسیر و حتی تأویل معنا نمی‌باشند. نخستین قراین مربوط به این امر در عهد عتیق و کتاب پیدایش آمده، یعنی آنجا که مراحل مختلف خلقت و تکوین موجودات اشاره شده است؛ اما در آنجا نیز واژه اصلی به کار رفته همانا «روز» است، نه کلمه «هزار»؛ و این مفسیران بعدی در سنت‌های یهودی و مسیحی بودند که از واژه «روز»، معنای «هزار» و «هزاره» را استنتاج کردند. مهم‌ترین دلالت این تفسیر و تعبیرها چنان بود که در پایان هر هزاره و آغاز هزاره بعدی، رویداد یا رویدادهای عظیمی پدید خواهد آمد، آن چنان که گویی روند عالم را به جهتی دیگر هدایت می‌کند. با توجه به زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی دنیای مسیحیت در خصوص مسئله نجات و موعودگرایی، مفهوم هزاره به این زمینه الحاق گردید وحاصل آن برداشتی از مسئله نجات در قالب ادبیات مکاشفه‌ای و هزاره‌گرایی شد. در اینجا به منظور عرضه تصویری دقیق‌تر از چگونگی طرح مفهوم هزاره‌گرایی و هزاره باوری در عهد جدید، به نوعی دسته‌بندی در میان آیات این کتاب قائل شده و بر اساس مشابهت‌های میان آنها، مفروضات و دلالت‌های مطرح شده در خلال آنها را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
درباره اندیشه موعودگرایی و منجی و همچنین علائم و نشانه‌های وقوع «آخرالزمان» اقوال و روایت‌های گوناگونی در عهد جدید دیده می‌شود که به اجمال به برخی از آنها اشاره می‌شود: (57)
1. عیسای تعمیدیافته به دست یحیی، در آغاز کار خود مردمان را به «توبه» و بازگشت به خدا و تحقق «ملکوت خداوند» دعوت می‌کرد و می‌گفت که تنها کسانی بخشوده و رستگار خواهند بود که پیش از رسیدن روز موعود خود را از گناه پاک کرده و شایسته برخورداری از رحمت الهی باشند. (58) بنابر روایت اناجیل مرقس ومتی، آن کس که باید پیش از آمدن مسیح بیاید همانا الیاس است، کسی که ظهور عیسی مسیح و وقوع داوری بزرگ را اعلام می‌کند. نحوه بیان در این موارد به گونه‌ای است که گویا این امر در آینده‌ای نزدیک تحقق خواهد یافت.
2. بعد از مرگ عیسی و رستاخیز و صعود او، این آینده نزدیک طبعاً به آینده دورتری، یعنی به بعد از رجعت و به زمانی که هنوز برخی از شاگردان او زنده خواهند بود موکول می‌شود:
هر آینه به شما می‌گویم برخی از ایستادگان در اینجا می‌باشند که تا ملکوت خدا را که به قوت می‌آید نبینند، ذائقه‌ی موت را نخواهند چشید. (59)
گاهی نیز از رجعت او در آینده‌ای بسیار دور، پس از ظهور مسیحیان دروغین و وقوع جنگ‌ها وقحطی‌ها و حوادث دیگر سخن می‌رود، (60) و در مواردی دیگر به آینده‌ای نامعلوم که هیچ کس جز خداوند (= پدر) از آن آگاه نیست، اشاره می‌شود. (61) به گفته پطرس رسول این تأخیر نشانه رحمت الهی است و نباید موجب شک و تردید شود، زیرا که خداوند به بندگان خود مهلت داده است تا توبه کنند و از گناه پاک شوند. (62)
3. رجعت عیسی مسیح و آغاز روز بزرگ و داوری نهایی، واقعه‌ای است ناگهانی و هیچ نشانه‌ای از وقوع آن خبر نمی دهد. (63)
کمرهای خود را بسته، چراغ‌های خود را افروخته بدارید ... مستعد باشید، زیرا در ساعتی که گمان نمی‌برید پسر انسان می‌آید. (64)
4. در موارد دیگر از علائمی که رجعت عیسی و وقوع آخر‌الزمان را خبر می‌دهد و از حوادثی که پیش از آن روی خواهد داد، به تفصیل سخن می‌رود: بشارت عیسی مسیح به سراسر جهان خواهد رسید، پیامبران و مسیحیان دروغین ظاهر خواهند شد، قحطی‌ها و وباها و زلزله‌های بزرگ و جنگ‌ها و بلاهای سخت روی خواهد داد، آفتاب و ماه تاریک می‌شوند و ستارگان فرو می‌ریزند، اساس افلاک متزلزل می‌شود، برادر برادر را و فرزند پدر را به هلاکت می‌سپارد و نیز فرزند به دست پدر به هلاکت می‌رسد، «اما همه اینها آغاز دردهای زه است». (65) در پایان این احوال، علامت پسر انسان بر آسمان پدیدار و مسیح «در جلال خود در ابرها» (66) و یا «با فرشتگان قدرت خود و در آتش مشعل» (67) ظهور خواهد کرد، دشمنان خدا و دجّال فریب کار را که معجزه‌های دروغین می‌آورد و مردم را به گمراهی و ارتداد می‌کشاند نابود خواهد کرد (68) و آخرین دشمن که همانا مرگ است نابود خواهد شد. (69)
سپس مردگان با پیکری روحانی زنده خواهند شد (70) و مسیح داوری بزرگ را برقرار خواهد کرد؛ بدکاران در آتش خواهند سوخت و مؤمنان و پاکان «چون آفتاب رخشان خواهند بود». (71) زمین و آسمان نو می‌شود و خلق جدید آغاز خواهد گردید. (72)
5. شرح وقایع آخرالزمان در عهد جدید از همه جا مفصل‌تر و نزدیک‌تر به فرجام‌شناسی یهود در رساله مکاشفه یوحنا انعکاس یافته است. این رساله مشتمل بر رؤیاها و مکاشفاتی است درباره نشانه‌های پایان جهان و تصویری را از شهر آسمانی (به اصطلاح اورشلیم سماوی) که جایگاه مؤمنان و رستگاران خواهد بود، عرضه می‌کند. (73) ادبیات این رساله کاملاً صورت استعاری و تمثیلی داشته و راه را برای شماری از تفاسیر و برداشت‌های حقیقی و مجازی هموار کرده است و همان‌گونه که پیش از این اشاره کردیم، مهم‌ترین نوشته عهد جدید است که تماماً مشتمل بر مضامین پیشگویانه مطابق با مضامین رساله‌های عهد عتیق همانند اشعیاء، ارمیاء، دانیال و مانند آن می‌باشد. به طور فشرده و فهرست‌وار می‌توان گفت برابر مدعای این رساله، پیش از رجعت عیسی مسیح «تحولات عظیم کیهانی واقع می‌شود (تحولاتی نظیر باریدن خون و آتش از آسمان، خونین و زهرآگین شدن دریاها و رودها، تاریک شدن خورشید و ماه و ستارگان ... که در پی دمیدن هفت فرشته در صورهای خود ظاهر می‌گردد)، و نیز فتنه‌ها و بلاهای عظیمی چون بیماری و مرگ، جنگ و کشتار، قحطی و خشکسالی که بروز می‌کند. (74) سپس مسیح با سپاهی از فرشتگان از آسمان فرود می‌‌آید، حیوان عجیبی که نماد قدرت‌های شیطانی حاکم‌اند و جهان را به فساد کشیده‌اند و نیز دجّال و پیروانش مغلوب و نابود می‌شوند؛ دجّال در دریای آتش افکنده می‌شود و پرندگان از خون و گشت جبّاران و بدکاران سیر می‌شوند. (75) چون قدرت‌های شیطانی نابود شدند، شیطان خود به زنجیر کشیده می‌شود و برای «هزار سال» در قعر هاویه محبوس می‌ماند. (76) در این هزار سال شهیدان زنده می‌شوند و مسیح بر جهان حکومت می‌کند و صلح و خیر و برکت در جهان برقرار می‌گردد. رنج و بیماری و مرگ نیست؛ ماه چون خورشید تابناک و خورشید هفت بار از ماه تابناک‌تر می‌گردد. در پایان این هزاره، شیطان از بند رها می‌شود و سپاه یأجوج و مأجوج، اورشلیم را محاصره می‌کند، ولی آتشی از آسمان فرو می‌ریزد که نیروهای شیطانی را نابود کرده و شیطان در دریای آتش سوخته می‌شود. پس از آن رستاخیز همگانی برپا و داوری بزرگ آغاز می‌شود؛ فرشتگان کتاب اعمال را می‌گشایند، گنهکاران به دریای آتش انداخته می‌شوند و نیکوکاران که نامشان در «دفتر حیات» ثبت است، در جهانی نو که ملکوت الهی است به حیات جاوید می‌رسند. (77)
6. در مواردی دیگر، این تحول امری است تدریجی و تکاملی که هم اکنون آغاز شده است؛ همچون افتادن دانه در خاک و رشد و نمو گیاه و به ثمر رسیدن آن در پایان این سیر و فرایند. عیسی خود این سیر تکاملی را به صورت تمثیلی باز گفته است. «ملکوت خدا» همانند دانه خردلی است که وقتی آن را در زمین می‌کارند کوچک‌ترین تخم‌های زمینی باشد، لیکن چون کاشته شد می‌روید و شاخه‌های بزرگ می‌آورد، چنان که مرغان هوا زیر سایه‌اش می‌توانند آشیانه گیرند. (78) طلیعه این جریان تکاملی، ظهور عیسی و انتشار بشارت اوست (79) و سرانجام با او به غایت خویش خواهد رسید. (80) هنگامی که فریسیان از عیسی می‌پرسند که ملکوت خداوند چه زمانی می‌آید؟ او در جواب می‌گوید که ملکوت خداوند هم اکنون «در میان شماست». (81)
7. در بخش‌های دیگری از عهد جدید، «ملکوت الهی» امری است باطنی و ایمانی که همه کس بالقوه در آن سهیم است و این تنها زمانی تحقق و فعلیت می‌یابد که ایمان درست و استوار در دل حاصل شود و حیات روحی و اخلاقی مؤمن را دگرگون سازد. در برخی از اقوال و تمثیلاتی که از عیسی نقل کرده‌اند، این نکته به روشنی ظاهر می‌شود. کلمه ملکوت مانند بذری است که در سنگلاخ و درخاک خوب کاسته شود. آنچه که بارور شده برخی صد، برخی شصت و برخی سی ثمر می‌آورد؛ کسی که به کلام خداوند ایمان نیاورد، شیطان بذری را که در دل او کاشته شده است می‌رباید. (82) کسی که به مسیح ایمان آورد، در غسل تعمید با او یکی می‌شود؛ (83) از گناه می‌میرد و به خدا زنده می‌گردد. این «زایش دوباره» و حیات جدید در مسیح آغاز نجات غایی و وصول به ملکوت الهی است. (84)
8. بنابر نظر دیگری که در بخش‌هایی از عهد جدید، خصوصاً در آخرین رساله‌های پولس رسول و در انجیل یوحنا دیده می‌شود و در حقیقت مکمّل نظر پیشین است، مسیح یک شخص معین نیست، بلکه اصلی است الهی و فوق طبیعی؛ فراتر از تاریخ و زمان که پیش از آفرینش جهان بوده و پس از پایان آن نیز خواهد بود. مسیح علت فاعلی و علت غایی هستی است و آفرینش عالم به واسطه او و برای اوست. (85) همان‌گونه که همه در آدم مرده‌اند، همه در مسیح زنده خواهند شد؛ (86) مسیح خود «قیامت و حیات» است، (87) «راه و دروازه نجات» است؛ (88) اصلاً او خود آخرالزمان است: رنج کشیدن ومصلوب شدن‌اش رنج ومرگ همگان است، از گور برخاستن‌اش رستاخیز همگانی است و به آسمان رفتن‌اش تحقق ملکوت الهی؛ و مؤمنان او که با او یکی شده‌اند در او می‌میرند و در او زنده می‌شوند و در او به حیات جاویدان می‌رسند. (89)
نکته قابل توجه درباره رستاخیز عیسی این است که درباره‌ی زمان رجعت عیسی برداشت‌های متفاوتی از کتاب مقدس صورت گرفته است.
کلیسای کاتولیک مدر کتاب اعتقادنامه رسمی خود اخروی بودن بازگشت مسیح را تأیید می‌کند، بدین صورت که قبل از داوری نهایی همه مردگان برخواهند خاست؛ و این زمانی است که همه اهل قبور صدای انسان را می‌شنوند و از قبور خود خارج می‌شوند، پس کسانی که اعمال ناپسند انجام داده‌اند برای داوی برخواهند خاست. در این هنگام «مسیح در جلال خود با جمیع ملائکه مقدس خویش آید، آن گاه بر کرسی جلال خواهد نشست ...». (90)
بر اساس این دیدگاه قبل از قیامت و داوری نهایی، یک دوره هزار ساله آرمانی در زمین تحقق خواهد یافت که در خلال آن عدالت و صلح حکمفرماست و مسیح پس از این دوره و مقارن با قیامت بازخواهد گشت. اما دیدگاهی دیگر ترتیب وقایع را به صورتی متفاوت، برگرفته از کتاب مقدس روایت می‌کند: نخست آمدن مسیح با مقدسان، (91) سپس وقوع نبرد هارمجدّون (یا آرماگدون)، (92) بسته شدن و به زنجیر در افتادن شیطان، (93) بر تخت نشستن مقدسان و قیامت نخست، (94) آزاد شدن شیطان پس از هزار سال، (95) داوری در مورد شیطان و وقوع قیامت دوم و داوری بزرگ (96). بنابراین خداوند قبل از دوره هزار ساله به زمین خواهد آمد تا سلطنت هزار ساله را برقرار سازد. در واقع این دیدگاه برآمدن مسیح قبل از دوره هزار ساله تأکید میکند و با این اوصاف می‌توان نتیجه گرفت که مسیحیان متفق‌اند عیسی مسیح در روز داوری عظیم در مقام یک داور الهی عمل می‌کند، اما در اینکه بازگشت و حکومت جهانی وی در این دنیاست یا دنیایی دیگر اختلاف است، زیرا مسیح در پاسخ به پرسش کنندگان، حکومت خویش را در آن جهان می‌داند. (97) با این حال در مجموع عقیده‌ی به اخروی بودن بازگشت و حکومت مسیح طرفداران بیشتری دارد.
چنان که ملاحظه می‌شود موضوع آخرالزمان و وقوع ملکوت الهی به چند صورت ناهمسان در بخش‌های مختلف عهد جدید مطرح شده و این خود از نخستین ادوار تاریخ مسیحیت موجب اختلاف نظر در میان اصحاب کلیسا گردیده و پیروان آنان رجعت عیسی مسیح و وقوع آخرالزمان را با همه‌ی علائمی که در مکاشفه یوحنا - و در دیگر رسایل پیشگویانه کتاب مقدس - آمده بسیار نزدیک می‌دیدند؛ گروهی دیگر خود را در هزاره آخر (هزاره ششم) که پایان آن آغاز هزاره مسیح و شهدا (هزاره هفتم) خواهد بود می‌پنداشتند و گروه سوّمی که اکثریت مسیحیان را شامل می‌شدند، کلیسای اولیه - یعنی جامعه مؤمنان مسیحی را که از آن به پیکر عیسی تعبیر شده بود - حضور مسیح و نیز روح‌القدس را مقدمه تحقق ملکوت الهی می‌دانستند. گرایش نخست با گذشت زمان و بی‌نتیجه ماندن انتظارها، به انتظار رجعت و وقوع آخرالزمان در آینده‌ای نامعلوم تبدیل شد و از آن هنگام تا کنون هر حادثه بزرگ طبیعی یا غیرطبیعی، جنگ‌های شدید، رواج بی‌دینی و همانند این گونه رویدادها از علائم رجعت و ظهور مسیح تصور می‌شده است. گرایش دوم، یعنی امید به آمدن هزاره مسیح گرچه در آغاز طرفدارانی داشت و در دوره‌های بعدی نیز گهگاه ظاهر می‌شد، لیکن هیچ‌گاه به صورت عقیده‌ای رایج و شایع تبدیل نشد. اما گرایش سوم اساس فکر مسیحیت در کلیسای کاتولیک روم و کلیسای ارتدوکس شرقی قرار گرفت. از نظر آنان کلیسا (جامعه مؤمنان) مظهر ملکوت الهی است و روح‌القدس در آن یعنی در جامعه مؤمنان و در روح هر مؤمن حضور دارد و تأسیس کلیسا آغاز و طلیعه تحقق حکومت خداوند است. جهان بیرون از کلیسا قلمرو شیطان و عرصه گناه است و هر که به جامعه مؤمنان بپیوندد، خود را از سیطره شیطانی رها کرده و نجات یافته است. به عقیده آنان کلیسا در حال گسترش است و سرانجام به کمال خواهد رسید و تمامی جهان را فرا خواهد گرفت و آن گاه ملکوت الهی بیرون از این جهان و بیرون از تاریخ، در جهانی نو برقرار خواهد شد. این نظر با رسمی شدن و قدرت یافتن کلیسا در امپراتوری روم (پس از سده چهارم به بعد) و با آثار و آرای کسانی چون آگوستینوس قوت و سیطره تمام گرفت و در شوراهای متعدد کلیسایی تأیید شد و امروزه از اصول اعتقادی کلیسای کاتولیک روم و کلیسای ارتدوکس شرقی است و کلیساهای پروتستان نیز غالباً با تفاوت‌هایی از برخی جهات، به طور کلی آن را پذیرفته‌اند. به دنبال جریان نهضت اصلاح دینی در قرن شانزدهم و به سبب پیشرفت‌های علمی و صنعتی جدید سده نوزدهم و غلبه خردگرایی نشئت گرفته از قرن هیجدهم، بسیاری از مبانی اعتقادی مسیحیت مورد بازبینی و حتی انکار قرار گرفت و طبعاً در میان متفکران مسیحی کوشش‌هایی در جهت سازگار کردن دین با علم و توجیه توافق میان آنها آغاز شد. محققان کتاب مقدس به پژوهش و نقادی متون آن از لحاظ موضوعی، تاریخی و زبان‌شناختی پرداختند و از آن زمان تا کنون آرا و برداشت‌های گوناگونی در باب مسائل مختلف کلامی، اعتقادی و تاریخی و نیز توجیه مسائل مربوط به فرجام شناسی عهد جدید پدید آمده است.
متکلمان و مفسرانی چون شلایر ماخر (98) معتقد بودند که تعلیمات عیسی مسیح کلاً پیام صلح و دوستی است و صرفاً جنبه‌ی اخلاقی و روحانی دارد و آنچه در کتاب مقدس از قول او درباره‌ی آخرالزمان و قیامت و همانند این گونه مطالب آمده است، ساخته نویسندگان اناجیل است و عیسی در این باب سخنی نگفته است. در پایان قرن گذشته کسانی نیز چون آلبرت شوایتزر (99) به رد نظریات پیش گفته پرداختند و اظهار کردند که محور و مرکز تعلیمات عیسی مسیح بشارت نجات و فرجام‌شناسی اوست و بدون آن مسیحیت فاقد معنا و محتوای اصیل است. امروزه در اینکه جوهر پیام عیسی، نوید مو بشارت تحقق ملکوت خداست توافق کلی برقرار است، لیکن در چگونگی تفسیر اقوالی که در این باب از قول او نقل شده، اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند که عیسی مسیح تنها از آمدن ملکوت و نجات نهایی سخن گفته و آنچه درباره علائم آخرالزمان (چون تحولات عظیم کیهانی، خروج دجّال و غیره) در بخش‌های مختلف عهد جدید دیده می‌شود، همه را نویسندگان اناجیل از مکاشفات و فرجام‌شناسی یهودی از پیش آشنایی داشتند و از این رو عیسی سخنان خود را در قالب تصورات وانتظارات و مقولات فکری آنان عرضه نمود. امات عیسی مسیح هنگامی که با شاگردان خاص خود سخن می‌گفته، مقاصد خویش را صریح وخالی از آرایه‌های اسطوره‌ای و قالب‌های مکاشفه‌ای اظهار می‌داشته است. در نظر بولتمان، (100) متفکر معاصر و مؤسس مکتب «اسطوره گشایی» جوهر فرجام‌شناسی مسیحیت که در قالب تعبیرات و تصورات اسطوره‌ای بیان شده است، دعوت به «انتخاب» و اخذ تصمیم غایی و نهایی است. همچنین به عقیده کسانی چون تیاردوشاردن متفکر مسیحی معاصر، عالم هستی در جریان یک سیر تحولی و تکاملی کلّی و مداوم قرار دارد که غایت و سرانجام آن تحقق کامل اراده الهی و یکی شدن با خداست.

_{پی‌نوشت‌ها:}

_{1. Cox, William, A Millennialism Today, p. 9

2. Vos, G. The Pauline Eschatology, p. 226

3. Genesis («برشیث» در لغت عبری)

4. پیدایش، 1/1 تا 14/2.

5. پیدایش، 15/2 تا 25/2.

6. مزامیر، 4/90؛ دوم پطرس، 8/3.

7. Omnipotent

8. Redeemer

9. بنگرید به: نجات بخشی در ادیان، گفتار نخست.

10. Apocrypha

11. برای نمونه در کتاب‌های اخنوخ، باروک، یشوع و دانیال.

12. The Pauline Eschatology, p. 230

13. Eschatology

14. در این زمینه می‌توان از متن و کتاب‌شناسی اثر زیر بهره گرفت:

-Jacobs, Louis, A Companion to Jewish Religion.

15. Messianic King

16. Kingdom of God

17. The Pauline Eschatology, pp. 230-232.

18. اعمال رسولان، 1/6.

19. Pentecost

20. St. Peter

21. اعمال رسولان، 30/2-31.

22. مکاشفه یوحنا، 1/20-6.

23. Great Judgment

24. Apocalyptic

25. Apocrypha

26. The Psalm

27. مزامیر، 4/90.

28. دوم پطرس، 8/3.

29. پیدایش، 31/1 و 2/2.

30. Babylonian Talmud, Sanhedrin, B 93

31. Messiah

32. Jesus

33. The Lettere of Barnabas

34. Canon

35. Letter of Barnabas, 15/3-5

36. Apocalyptic Sumbolism

37. دانیال، 1/3.

38. مکاشفه، 18/13.

39. Anti -Christ

40. همان، باب سیزدهم.

41. Nero

42. Domitian

43. Jesus Christ

44. Tabor, J., The Biblical Roots of Millennialism, in "Bible Review", p. 17

45. Ibid, p. 19

46. Homo Sapiens

47. Age of the Messiah

48. Dionysius Exiguss

49. Diocletian

50. Anno Domini

51. Charlemagne

52. Gregorian Calender

53. Pope Gregory VIII

54. Herodus

55. Finegan, J., Handbook of Biblical Chronology, p. 102

56. Futurist

57. مطالب این قسمت تا پایان فصل حاضر، اقتباسی است از دو منبع زیر:

- مجتبایی، فتح ا...، «آخرالزمان» در: دائره‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم بجنوردی، ج 1، صص140-144.

- هوردن، ویلیام، راهنمای الهیات پروتستان، ترجمه طاووس میکائیلیان.

58. مرقس، 14/1-15؛ متی، 2/3-6.

59. مرقس، 1/9؛ متی، 28/16؛ لوقا، 27/9.

60. متی، 3/24-24.

61. مرقس، 32/13؛ متی، 36/24 و 13/25.

62. متی، 9/3.

63. مرقس، 35/13؛ متی، 1/25-13؛ لوقا، 35/12-46.

64. لوقا، 35/12-40.

65. مرقس، 4/13؛ متی، 3/24-31؛ لوقا، 8/21-28.

66. متی، 3/24-64.

67. دوم تسالونیکیان، 7/1-8؛ اول قرنتیان، 13/3.

68. دوم تسالونیکیان، 8/1-9؛ 3/2-9.

69. همان، باب‌های اول و دوم.

70. اول قرنتیان، 44/15-45.

71. متی، 14/13.

72. متی، 28/19؛ دوم پطرس، 13/3.

73. مکاشفه، 9/21-5/22.

74. همان، باب‌های 6، 15 و 16.

75. همان، 1/13-18.

76. همان، 1/20-10.

77. همان، باب 20.

78. متی، 31/13.

79. متی، 28/12؛ لوقا، 20/17-21.

80. اول قرنتیان، 24/15 به بعد.

81. لوقا، 20/17-21.

82. متی، 19/13 به بعد.

83. اول قرنتیان، 12/12.

84. یوحنا، 3/3-8.

85. کولسیان، 15/1-18.

86. اول قرنتیان، 22/15.

87. یوحنا، 25/11.

88. همان، 6/14 و 9/10.

89. کولسیان، 12/2 و 1/13-4؛ رومیان، 3/6 - 11.

90. متی، 31/25-33، 46.

91. مکاشفه، 11/19-16.

92. همان، 17-21.

93. همان، 1/20-3.

94. همان، 4-6.

95. همان، 7-9.

96. همان، 11-15.

97. یوحنا، 36/18.

98. Schleiermacher (1768-1834)

99. Albert Schweitzer (1875-1965)

100. Bultmann (1884-1976)}

_{منبع مقاله :

کلباسی اشتری، حسین؛ (1388)، هزاره‌گرایی در سنت مسیحی، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.}

امام زمان(عج) و ذوالفقار در مسیحیت

مسیح(ع) خبر از ظهور مسیح دروغین میدهد

موعود در مسیحیت / مسیح (ع) در مورد پسر انسان چه می‎گوید؟

جایگاه «موعود» در آیین یهود

مهدى منتظر (عج) و سیر تاریخى و نشانه‏‌هاى ظهور

موعود در کتاب مقدس

هزاره‌گرایی، مبادی و زمینه‌ها

پیشینه تاریخی و کلامی هزاره‌گرایی مسیحی

هزاره‌گرایی سنت مسیحی

هزاره سلطنت عیسی مسیح

مکاشفه یوحنا؛ تفسیرها و رویکردها

منجی در مسیحیت و آیین زرتشت

منجی در یهود

باور شناخت موعود در ادیان و مکاتب مختلف

پیشگویی‌ها درباره زمان رجعت مسیح(ع)/ بهترین کتاب آخرالزمانی مسیحیت

کلیپ / «کریس هیور»: دنیا بدون "امام"نابود خواهد شد!!